Eski Qırımdaki »Beybars camisi»: efsane izlerinden

18.08.201517:29
Eski Qırımdaki 14 asır ‘Beybars Camisi’niñ yıqıntıları.

Meşür Özbek han camisinden eki yüz metrden az olğan uzaqlıqta qadimiy binanıñ izleri bar. İnşaattan pek çoq şey saqlanılmadı: tek temel ve yarı yıqılğan divarlarnıñ aşağı qısmı. Yıqıntılarnıñ yaramay saqlanğanına baqmadan, olar Eski Qırımnıñ belli yerlerinden biridir. Bu yıqıq bina çoq allarda ‘Beybars camisi’ adınen dergi maqalelerinde ve turistik qılavuzlarında añıla. Cami aqqında bütün ikâyelerde Mısırnıñ hükümdarı, sultan Beybars aqqında ikâye esas yerni ala. İkâyege köre, Beybars sade bir insan olaraq Qırımda doğuldı, esirlikke satıldı, soñra ise ğurbetlikte iqtidar saibi olıp, şan-şüret qazanıp, özü aqqında bir hatıra olaraq tuvğan şeerinde mühteşem cami qurdırdı. Qılavuzlarnıñ aytqanına köre, tamam o caminiñ yıqıntılarını biz bugün Eski Qırımda köremiz.

Bu süjet facialı ve renklidir ve pek meraqlı romannıñ temeli ola bilir. Amma, er bir tarihiy ikâye kibi, bu ikâyeni de diqqatnen talil etmege kerek, yani aqiqatnı ve bediy uydırmanı ayırmağa lâzım. Böyle bir tetqiqatqa men bugünki yazımnı bağışlamağa isteyim.

Sultan el-Melik ez-Zehir Rukn-ed-Din Beybars 1260 senesinden 1277 senesine qadar Mısırnı yönete edi – bu kerçek tarihiy şahıstır. Onıñ acayip karyerasınıñ başı efsane olğanı kibi. O kerçekten de, Mısırğa esir olaraq tüşti, serdar unvanına qadar hızmet etti, saray devrimini yapıp, ükümdar yerini aldı. Beybarsnıñ tamırlarına kelgende, o Qıpçaq Çölüniñ (Deşt-i Qıpçaq) – İrtıştan Tunağa qadar yerlerni qaplap alğan büyük topraqlarnıñ türkü olğanı bellidir. Amma bu tegizliklerniñ angi qısmında o doğulğanı aqqında bilgiler yoq.

Onıñ vatanı em de Qırım, em de Edil boyu, em de qazaq çölleri de ola bileler (söz sırası, zemaneviy Qazaqstan resmiy şekilde özüni sultannıñ vatanı olaraq saya, oña devlet seviyesinde sayğı köstere: anda Beybarsqa abideler qoyallar, filmler çıqaralar, onıñ adınen soqaqlarnı adlandıralar ve ilh.).

Beybars mongol istilâsınen zapt etilgen çoqusı öz türk-ağalarınıñ taqdirini tekrarladı. Ğarpqa ilerilep, qıpçaqlarnı zapt etip, mongollar sert şekilde olarnı tabi ete ediler: Çingiz hannıñ iqtidarına tabi olğan qıpçaqlarnı mongol kumandanları yañı topraqlarnı zapt etmek içün alıp kete ediler, hanğa tabi olmağanlar ise hayatlarını coya ya da qullıqqa satıla edi. Esir qıpçaqlar, ayrıca küçlü yaşlar, qullar bazarlarında pek qıymetli edi, araplar olarnı pek yahşı ala ediler. Meselâ, Mısır hükümdarları biñlernen böyle ‘canlı malnı’ alıp, olardan mamlük elit gvardiyalarını tertip ete ediler. Neticede, mamlüklar isyan ettiler, arap sultanlarnıñ hükümetini devirdiler ve Mısırnı özleri yönetmege başladılar. Qullar bazarlarından yaş vatandaşlarını satın almaqnen olar öz sıralarını ve ordularını çoqlaştıra ediler.
Qorqunçlı Mongol padişalığınıñ birligi çoqqa sürmedi. Onıñ temel qoyucısı – Çingi hannıñ ölüminden soñra padişalıq parçalandı. Onıñ ğarp qısmı Qırım, Qıpçaq Çölünen, Edil boyu ve şarqıy Avropa mal-mülkünen Altın Ordu olaraq adlandırılmağa başladı. Mongollar zapt etken İran, İraq, Kavkaz cenüp qısımları ise – İlhanat – ayrı bir devlet oldı. Onıñ yöneticileri, ilhanlar, topraq içün em Altın Ordu, em de Mısırnen davalaşa edi ve yaqın zamanda bu eki devlet İlhanğa qarşı sıq bağda oldılar.

Mamlük sultanları ordu hanlarına elçilernen zengin ediyeler yollap, putperest-ilhanlarğa qarşı birlikte küreşmege çağıra ediler. O zamanlarda Ordu hükümdarları arasında islâm darqalmağa başlağan edi. O daa devlet dini olmasa bile (bu tek Özbek han zamanında olacaq) ordu tahtında artıq birinci müsülman – Berke han – otura edi. Beybars onı İlhanatqa darbe endirmek qandıra edi. Beybars ilhanlar Mısırğa ücüm eterler dep qorqa edi, amma Berkenen ittifaq onı bu telükeden qurtardı.

Ordu ve Mısırnıñ ittifaqı inceliklernen menbalarda tasvir etilgen. Amma Beybars bir zamanları Qırımda cami qurğanı iç bir yılnamede yoq. Beybars Ordu hükümdarına yollağan ediyelerniñ tafsilâtlı cedveli belli. Olarnıñ arasında halif Osman elinen yazılğan Quran, renkli yastıqlar ve namazlıqlar, teriden çadırlar, Avropa zırhları, yaldızlı şemmalar, fenerler, mum mesnetleri, at eşyaları, qılıçlar, çoqmarlar, yay, mızraqlar, oqlar, taştan tepisler, yaldızlı qandiller, qara tenli hızmetçiler, mearetli aşçılar, arap atları, nubiya develeri ve ta papağan, şamek ve zurafelerge qadar daa çoq şeyler bar edi. Amma Beybarsnıñ Qırımda cami qurması aqqında arap yılnamelerni yazğan adamlar iç bir şey aytmaylar.

Mısır hükümdarları Qırımnıñ ordu paytahtınıñ güzelleştirmesinde iştiraq etkenleri aqqında Beybarsnıñ ölüminden 10 yıl soñ peyda ola. Mısırnıñ nevbetteki mamlük sultanınıñ el-Melik el-Mansur Sayf-ud-Din Kalaunnıñ saray hronikasında 1287 senesiniñ 21 noyabr kününen alâqalı böyle yazı keçe: ‘Qırımda qurulğan, 2000 dinar fiyatında olğan cami içün çoq farqlı ihtiyatlar yollanıldı. Bu camide sultan el-Melik el-Mansurnıñ adları yazılğan. Añılğan camide sultan unvanlarını yazmaq içün taş kesken taşçı da yollanıldı’.
Böyleliknen, ordu Qırımınıñ paytahtına Mısır tarafından ediye etilgen camini ‘Beybars camisi’ degil de, ‘Kalaun camisi’ olaraq adlandırmaq kerek edi.


Caminiñ yıqıntıları (1905 s. fotosı)

Amma o zaman ne içün bu inşaatnen daima Beybars adı añıla? Eski Qırımda evel zamanlardan berli yerli abidelernen bağlı çoq efsaneler bar edi: Kemal-Ata azizi aqqında, Müsk Camisiniñ qurulışı aqqında. Amma Beybarsnıñ ediyesi aqqında iç bir qadimiy qırımtatar efsanesi yoq. Onıñ adi Eski Qırımnen bağlı olıp birinci kere tek 19 asırnıñ başında Jozef de Ginya işinden bilgiler alğan rus tetqıqatçılarınıñ metinlerinde yañğıradı. Bu 18 asırnıñ belli fransız şarqşınasıdır. O, men yuqarıda ketirgen mısır yazını avropalılardan birinci olaraq oquğan edi. Amma oqulğan yazınıñ añlatuvında ne içündir sultanlarnıñ adlarını qarıştırdı (belkim, ekisi de ‘el-Melik’ sözünden başlanğanından sebep, amma ‘melik’ – bu ad degildir, bu ‘qıral’ manasına kelgen unvandır). Fransız tilindeki ikâyeni arap tilindeki asıl nushanen qarşılaştırmağa imkânları olmağan rus müellifleri de Ginyanıñ bilgilerini aldılar. Olardan soñ Beybars aqqında ikâye keniş sürette qılavuzlarda qullanmağa başlandı.

Demek ki, bizge tanış olğan Eski Qırımnıñ qalımtılarını ‘Kalaun camisi’ olaraq adlandırmağa daa da doğru olur? Yazıq ki, yoq. 1980 senelerinde Özbek han camisiniñ yañıdan tamirlevi azırlanğanda, qalımtılarda arheologik tetqıqatlar keçirilgen edi. Arheologlar arap yazısınıñ malümatlarını bir de bir şaşırtıcı tapılmalarnen isbatlamağa ümüt ete ediler. Amma er şey daa da sade olıp çıqtı. Araştırmalar caminiñ temeli ordu zamanında bozulğan evleriniñ temelinde qurulğanını kösterdi. ‘Beybars camisi’niñ divarları astında cami qurulmağa başlağanında çoqtan ihmal etilgen adamlar yaşağan evler ve ev çuqurlarınıñ izleri tapıldı. Bozulğan inşaatlarnıñ yaşını viraneler içinde tapılğan ordu aqçaları tayin etmege yardım etti: olar episi 14 asırğa aitler. Eger cami 13 asırda qurulsa edi, o qadar keç vaqıtta çıqqan aqçalar onıñ temelinde tapılmaz edi. Bu ve başqa bir sıra arheologik isbatlar biz şimdi körgen caminiñ qalımtıları 14 asırnıñ soñunda – Tohtamış han zamanında – qurulğan camige ait olğanını köstereler. Cami qurulğan yerde olğan baqımsız yaşalğan evler ise, ordu zamanında çoq olğan añlaşılmamazlıqlardan soñ bir de bir cenk zamanında yoq etilgen yerlerdir. Böyle cenkler 14 asırda çoq kereler şeerni virane alğa ketirgen edi. Cami qurulmazdan evel yıqılğan binalarnıñ qalımtılarını bozıp, o yerlerni yahşı etip tegizlegenleri körüne.

Bütün olaraq cami çoq turmadı. Tohtamış zamanında şeer kene de bozulğan edi: Qırımğa Tamerlan orduları ücüm etken ediler. Tahmin ete bilemiz ki, bu ücüm ateşinde yañı qurulğan cami de yanğan edi. Böyle tahminlerge şöyle incelik temel oldı: viraneler arasında saqlanğan sütün temelleri ölçü tarafından Özbek han camisiniñ iç sütünlerinen aynıdır. Bu kelişüvni böyle isbat etmege mümkün: Meñgli Geray tarafından Özbek han camisiniñ ğayrıdan tiklenüvinde (bunı men tafsilâtlı şekilde evelki yazımda yazğan edim) uzaqta viranelerde yatqan ‘Beybars camisi’niñ sütünları qullanılğan.


Qılavuzlarda Beybarsqa ait olğanını kösterilgen camisiniñ qalımtıları (1920-х ss. fotosureti.)

Bütün bu mimariy-arheologik tetqiqatlarnıñ quru malümatları Eski Qırımnı onıñ dülber efsanesinden mahrum etemi? Yoq, öyle degil. Çünki ordu topraqlarından çıqqan ve uzaq Mısırda iqtidarnıñ yükseklerine irişken yaşlar, kerçekten de, uzaq vatanlarınen bağ tuta ediler. Olardan birisi – Kalaun – Qırımda cami qurdırdı. 1280-cı senelerinde Kalaun zamanında Mısır paytahtı – Kairde qurulğan mühteşem binalarğa baqqanda (olardan bu künge qadar saqlanğanları da bar) Qırımda Kair ustalarınen qurulğan inşaat nasıl mimariy şah eseri olğanını tek tahmin etmege mümkün. ‘Beybars camisi’ olaraq adlandırılğan viraneler Mısırğa iç te bağlı degiller. Eski Qırımdaki kerçek Kalaun camisiniñ izleri, yazıq ki, belli degil. Şübesiz ki, Eski Qırımnıñ soqaq, bostan, yaşağan evleriniñ astında, topraqta Mısır taş kesken insanınen mamlük sultanınıñ mühteşem unvanları yazılğan viraneleri gizlidir. Amma bu vaqıtqa qadar olar tapılmadı.

Bir söznen aytqanda Eski Qırımdaki Mısır camisi aqqında efsane tam aqiqat olmasa da, aqiqat çizgilerini taşıy. Körüngeni kibi, kerçek hayat qılavuzlardan daa da çoq tapmaca ve sırlarnen toludır. Eski Qırımnıñ merkezinde eski caminiñ viraneleri – bu Ordu-Mısır ittifaqnıñ degil de, daa da çoq ateşinde Qırım Hanlığı peyda olğan ulu ordu qarışıqnıñ abidesidir. Bu fakt saqlanuvğa ihtiyacı olğan abideniñ tarihiy müimligini eksiltmey. Mısır camisine kelgende ise, elbette, Eski Qırımda onıñ izleri bar. Amma bu vaqıtqa qadar olarnı kimse tapıp olamadı: qadimiy şeer öz sırlarını yahşı saqlay.


Kairdeki (Mısır) Kalaun sultanınıñ inşaatlar kompleksi

Oleksa Gayvoronskiy

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET