Poloniyada «Tatar yolu»

23.11.201620:48

Tarih iradesiyle dünyanıñ dört bucağına sepilgen, darqalğan tatarlarnıñ izlerinden ketken yolumız bizni bu sefer Poloniyağa alıp keldi. Poloniyağa kelgen seyaatçılarnı mında yaşağan tatarlarnıñ tarihı, medeniyetinen tanış etmek içün olarnı Tatar yolu, dep adlandırılğan sefer boylap kezindireler. Belostok-Sokulka-Bohoniki-Krınki-Kruşinânı adlı şeer ve köylerni qavrap alğan ve mesafesi olğanı-olacağı 150 kilometrni teşkil etken bu seferniñ asılında pek uzun bir tarihı bar.

Qırımtatarlarnıñ Poloniyada peyda oluvı aqqında em resmiy, em de efsaneni añdırğan malümatlar mevcut. İşte, resmiy menbalarğa köre Poloniyada birinci tatarlar 14-nci asırda Litvaniyanıñ ulu knâzı Vitovt, Tevton ordenine qarşı çarpışmalarda oña sadıqlıqnen hızmet etken askerlerge sığınaq bergende peyda olğanlar. Vitovtnıñ teklifini qabul etkenler arasında eñ çoq Altın Orda ve Qırım hanlığından qaçqanlar olğan. Qırımtatarlar 1410 senesi orta asır Avropası tarihında eñ büyük çarpışma olaraq qayd etilgen Grünvald uruşında iştirak etkenler.

Efsaneviy menba ise qıral Yan 111 Sobeskiy qırımtatar atlılarınıñ hızmetinden o qadar memnün olğan ki, bir kün içinde at üstünde kezip olğanı qadar topraq bahşış etken. Amma bu efsanede de can bar, çünki kerçekten de Yan Sobeskiy qırımtatarlarğa topraq, zadekânlıq unvanını bergen ve maaş tölegen.

Bu endi altıyuzyıllıq tarih. Yaqın keçmişte yani ekinci cian cenki vaqtında da Poloniya topraqlarını, şu cümleden Yüzefovo köyüni faşist basqıncılarından azat etüvde cesürlik kösterip, elâk olğan, lehler tarafından Mişka Tatar adını alğan, Poloniyanıñ eñ aliy arbiy mukâfatı Grünvald haçınen taqdirlengen doğma Dereköylü Ümer Aqmolla Adamanov, cenk bitkende 1945 senesi Poloniyanıñ Osventsim ölüm lagerine birinci olaraq kirgen ve faşistlerniñ vahşiyliklerini kamerasına közyaşları ile çekken, filmi esas delil olaraq Nürnberg mahkemesinde numayış etilgen arbiy kinooperator Kenan Qutub-zadeniñ isimlerini lehler büyük minnetdarlıq ile tilge alalar.

Bu topraqlarğa 600 yıl evel kelip yerleşken ve tamır atqan qırımtatarlarnıñ bugünde-bugün sayısı ne qadar, tili, dini, medeniyetini, urf-adetlerini saqlap oldılarmı, Qırım aqqında ne bileler kibi suallerge cevap tapmaq içün Poloniyanıñ semetdeşlerimiz toplu yaşağan Belostok şeerine yol aldıq.

2011 senesi keçirilgen ealini cedvelge aluvnıñ neticelerine köre Poloniyada 2 biñ civarında qırımtatar yaşağanı belgilendi. Asılında ise bu raqam tam degil ve qırımtatarlarnıñ sayısı 5 000 ve ondan da ziyade degen tahminler de bar.

Şimdi qırımtatarlarnıñ medeniyetini köstergen tek eki küçük köy — Kruşinânı ve Bohoniki köyleri qalğan. Kruşinânı ve Bohonikide ağaçtan yasalğan cami ve eski mezarlıqnı körmek mümkün. Lehler oña öyle de «mizar» deyler.

poloniya2

Bugünde-bugün köydeki tatar evleri boş olıp, sakinleri yaqın etraftaki şeerlerge köçken olsa da Oraza ve Qurban bayramlarında köy qalabalıq ola eken. Poloniya ve diger ülkelerge köçken qırımtatarlar bayramnı mıtlaqa doğğan köylerinde keçirmege tırışalar. Asılında 6 asır devamında qırımtatarlarğa yabancı til, yabancı medeniyet ve din müitinde milliy özgünligini aynı İslâm dini, bunıñ kibi de cemiyet içinde evlilik, yani tatar yigitleriniñ tek tatar qızlarınen aile qurğanları sayesinde qorçalap ve saqlap qalğanlar. Poloniya tatarlarınıñ adette eki adı — birisi Ezan çağırılıp qoyulğan ve resmiy adları bar. Meselâ Poloniya tatarlar cemiyetiniñ başı Selim Hazbiyeviç, Belostok tatar cemiyetiniñ aktivisti Edem Kşiştov Muharskiy, onıñ ömür arqadaşı Hanifa Anna Muharskaya, Musa Şarovskiy ve ilâhre.

Kruşinânı köyündeki cami Poloniyanıñ eñ eski camisidir, resmiy vesiqalarğa köre onı 18-nci asırnıñ başlarında qurğanlar. Bohoniki camisi 1873 senesi qurulıp, ekinci cian cenki vaqtında faşistlerden bayağı zarar körgen. Soñra qırımtatar cemiyeti azalarınıñ areketleri sayesinde kene tamir etilgen.татары в польше

Belostokda cami yoq, yalıñız namaz qılmaq, bayramlarnı ve Quran kurslarını keçirmek içün mescit bar.

Halqımız Qırımğa qaytqan soñ ata-dedeleriniñ yurtunen bağ qurğan, Qırımda bir sıra leyhalarğa qoltutqan Poloniya qırımtatar cemiyetiniñ faaliyeti soñki yıllarda bayağı aktivleşti. Bundan 15 yıl evelsi Belostokta faal cemaatçı Galina Şahideviç «Bunçuq» qırımtatar oyun ansamblini meydanğa ketirgen ve oña yolbaşçılıq yapqan. Bugünde-bugün ansamblniñ iştirakçileri Hanifa Muharskayanıñ reberliginde tek milliy oyunlarnı degil de, bir sıra qırımtatar halq türkülerini de icra eteler.

polsha3

polsha1

polsha2

Eki yıldan berli cemiyetniñ muracaatı ve şeer akimiyetiniñ qoltutuvında qırımtatar tili kursları da keçirilmekte. Kurslarğa em mektep talebeleri, em büyükler isteknen qatnaylar. Derslerni birinci yılı Varşava universitetini bitirgen Arzı Osmanova başlap, şimdi bu derslerni bağçasaraylı Regina Reşetova devam ettire. Regina em til derslerini bere, em qırımtatar oyun inceliklerini ögrete. Derslerden boş vaqıtını ise Bağçasarayda «Arslan» gençler merkezine qatnap, ögrengen nağışlav işine bağışlay.
Poloniyadaki qırımtatar cemiyetine Mazur universitetiniñ siyasetşınaslıq professorı, şair ve yazıcı Selim Hazbiyeviç yolbaşçılıq yapa. Yıllar devamında Poloniya tatarlarınıñ tarihı, medeniyetini tedqiq etken professor «Poloniya tatarlarınıñ efsaneleri, masal ve rivayetleri» cıyıntığını neşirge azırlap çıqardı.

Belostokta 500 nushada basılğan «Przeglad tatarski» (Tatar noqta-i nazarı) serlevalı aylıq mecmua çıqıp, anda Qırım tarihı, halqımıznıñ medeniyeti ile bağlı bir sıra maqaleler derc oluna.

Belostok tatar cemiyeti aktivistlerinen körüşüvimiz devamında olar Qırımnen medeniy bağlarnı daa ziyade pekitmek, Qırımğa sıqça kelmek isteklerinen paylaştılar.

polsha5

Müellif Poloniya seferinde yardım etken Regina Reşetova, Arzı Osmanova ve Zeram Zeytullayevağa samimiy teşekkürlerini bildire

Zera BEKİROVA, «Nenkecan» mecmuası

Müellifniñ fotoresimleri

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET