«O, isyankârdır…» Noman Çelebicihan, kimdir o?

23.02.202115:10

Qırım sakinleriniñ çoqluğı içün Noman Çelebiyevniñ adı bir şey bildirmey. Ya qırımtatar halqı onı milliy qaraman olaraq izzet ete. O, Qırım toprağında doğdı, bu yerde 1918 senesi yüz bergen vaqialarnıñ qurbanı oldı.

Arhiv malümatlarını, 20-ci seneleri derc etilgen maqalelerni qullanıp, bir şey tüzetmek, bir şey qoşmaq imkânımız bar, lâkin evel bu malümatnı parça-parça cıymaq kerek edi.

Demek ki, kimdir o, Noman Çelebi Cihan – Çelebicihan – Çelebi Çelebiyev?

Eñ qolay alına bilgen neşirni açayıq – 1952 senesi derc etilgen N.N. Nadinskiyniñ «Qırım tarihı boyunca oçerkler» (ekinci qısım). Bu yerde Çelebiyevniñ adı eki kere rastkele ve o, maqsadı «Qırımnı devletimizden ayırmaq ve Qırım hanlığını sultanlı Türkiyeniñ ükmü astında yañıdan tiklemek» olğan «ücretli türk agenti» olaraq adlandırıla. Qırım tarihı boyunca biraz keççe yazılğan eserler işbu tasvirlemege bir şey qoşmay, vaqıt keçken soñ Çelebiyevniñ adı bulardan asıl da yoq ola. Belki de, müellifler añlay edi ki, bu şahıs «sınıf» sıñırlarına kirmegen edi: akisinqilâpçı, türk agenti. Belki de, yarı yasaqlanğan mevzuğa teren dalmağa istemegenler. Em de Çelebiyevniñ ölümi şaraiti (bu aqqında bir yerde bir söz yazılmağan) «doğru» tarihnı yazğanlar içün pek te kelişken süjet degil edi.

Tarihımıznıñ bu, elbet, nadir bir şahısı aqqında qısqadan ve bir-de-bir taraf tutmadan añlatmağa tırışayıq.

İnqilâbiy 1917 senesi Çelebiyev – qırımtatar ealiniñ yetekçisi. Mart ayında keçirilgen birinci Bütün Qırım musulman qurultayında o, Muvaqqat Qırım musulman icra komitetiniñ reisi vazifesine saylana. Ve, bütünley demokrat olıp, aynı vaqıtta birinci saylanğan müfti, musulman iyerarhiyasında yuqarı şahıs oldı. Arhaik din adamları ve pomeşçik-murzaklarnıñ duşmanı, qanuniyetniñ, umumiy, musaviy, doğru ve sırlı saylav aqqınıñ, şimdi oña aytar edik – uquqiy devletniñ qattı tarafdarı, qadınlar musaviy uquqlığınıñ imayecisi, maarifçi ve islâatçı. Çelebiyevniñ fikrince, Qırım halqlarınıñ taqdirini tek Bütün Qırım tesis toplaşuvı çeze bile.

Amma Çelebiyev añlay ki, küçsüz ükümet, hususan inqilâp vaqtında, – ükümet degildir. İyül ayında o, üç yedek musulman polkunıñ cenk meydanına yollanılmasına qarşı çıqa. Bu ise, Qırımda Muvaqqat ükümetniñ komissarı N.N. Bogdanovnı açuvlatqan. Çelebiyev Aqyar (Sevastopol) akiscasuslıq (kontrrazvedka) tarafından yaqalandı, amma yaqında azat etildi. Çelebiyevniñ daa bir duşmanı soñuna qadar cenk tarafdarları anayasa demokratları firqası ola.

Böyleliknen yavaş-yavaş musulman silâlı quvetler teşkil etilip başlay – kelecekte eskadronets olğanlar, olarnıñ sayısı seneniñ soñunda bir qaç biñge yetecek.

Çelebiyevniñ programması, elbet, Milliy Firqa programması edi, firqa 1917 senesi iyül ayında teşkil etilgeninden o, onıñ Merkeziy komitetiniñ azası edi. O, 1917 senesi oktâbr 1-de keçirilgen musulman qurultayında onıñ esas qaidelerini böyle etip tarif etti: «Qırımtatar halqını birleştirüv, yerli komitetlerniñ teşkil etilüvi ve tatarlarnıñ Tesis toplaşuvına azırlanuvı; diniy idare ve vaqıflarnı idare etüvniñ yañıdan teşkil etilüvi (vaqıf – diniy adamlarnıñ mülkü olğan topraqlar, olarnıñ lâdiniy müessiselerge teslim etilüvi közde tutula edi – müellif); qırımtatarlarnıñ mektep-terbiyelev işiniñ tolu islâatı».

Bu, böyle aytayıq, içki işler. Lâkin, qırımtatar milliy areketinde fikir birdemligi yoq edi. Çelebiyev, halqınıñ oğlu ve hızmetçisi, çoq milletli demokratik Qırım cumhuriyeti teşkil etilmesiniñ tarafdarı ola. «Bizim vazifemiz, – dey o, –  İsviçre kibi bir devletni qurmaqtır. Qırım halqları, güzel bir güldestedir, ve er halq içün musaviy aq-uquq ve şarait kerektir, çünki el-elge ketecekmiz». Bundan Çelebiyevniñ noyabr başında aytqan belli şiarı kele: «Qırım qırımlılar içün». «Qırımlı» degende, tek qırımtatarlar degil de, amma Qırımnıñ bütün ealisi, millet mensüpligine baqmadan, közde tutula edi. Musulman icra komiteti tarafından çıqarılğan muracaatname bu şiarnı böyle etip añlata edi: «Qırımda nasıldır bir halqnıñ ükümdarlığına, Qırımnıñ nasıldır ükümetke boysunmasına yol bermemek…».

Soñki ibarede, elbet, separatizmni körmek mümkün, lâkin, diger taraftan, bir sıra qırımtatar yetekçileriniñ, bu cümleden Çelebiyevniñ, Qırımnıñ aqiqiy şaraitinde milliy davalarğa yol bermege istemegenleri, olarnıñ daa ziyade, tek milliy degil de, topraq birleşmesi oğrunda razılaşma qararlarını tapmağa tırışqanları şübesiz edi. Bundan sebep, Çelebiyev Qırım toprağında milliy devlet yañıdan quruvınıñ tarafdarı olğan Cafer Seydametten ayırıla.

Çelebiyev – silâlı küreşniñ printsipial duşmanıdır. O, Oktâbr avdarmasını olğanı kibi iç qabul etalmağan edi. Bağçasarayda han müzeyi açılışında Çelebicihan bunı ilân etti: «Biz Qırımnı anarhiyadan azat etmege qarar aldıq ki, Qırımnı vatandaş cenkinden saqlamaq, qırımlılarnıñ ömür ve mal-mülküni qorçalamaq içün… Merkezleştirme yoq olsun, yaşasın ğayrı merkezleştirme!»

Amma bu, cenk başlanuvı ilânı oldı, qaysı birini Qırım bolşevigi, qırımtatar milliy areketi aqqında derc etilmegen elyazmanıñ müellifi V.A. Yelagin «qardaş qardaşını öldürgen cenk» dep adlandırdı. 1917 senesi dekabr 18-de qırımtatar parlamentiniñ – Qurultaynıñ prezidiumı, eskadronetslerge esaslanıp, özüni ülke ükümeti – Direktoriya olaraq ilân etti. Çelebiyev Müdirler şurası reisi, yani ükümet yolbaşçısı, ve adliye müdiri vazifelerine buyurdı.

Belli bolşevik İ.K. Firdevs Çelebiyev ile bu qarışıq künleri körüşken edi. O, hatıralarında telâşlı, ne yapacağını, qan tökülmesine nasıl etip yol bermeycegini bilmegen insannıñ portretini qaldırdı. «Barışılmazlar» (Seydametniñ) taqımınıñ basımından sebep, Çelebiyev 1918 senesi yanvar 4-te istifağa çıqa.

Bolşeviklerniñ aralarında padişa zabitleri olğan eskadronetslernen küreşi yanvar başında daa keskin ola, hususan Yaltada ve Bağçasaray civarında. Bu vaqialar bolşevikler ve tatar eali arasındaki munasebetlerni çoq vaqıtqa kerginleştirdi. Yanvar 13-te qırmızı bölükler Aqmescitke (Simferopol) kire. Aynı bu kün endi vazifede bulunmağan Çelebiyev yaqalandı! Seydamet qaça, ömrüniñ soñuna qadar yañı ükümetniñ barışılmaz duşmanı olaraq qalmaq içün.

Çelebiyev Aqyarğa ketirile. Bu yerde, apishanede, onen Aqyar inqilâp komitetiniñ reisi laf ete (onı sorğuğa çeke?).

Olar ne aqqında laf etti? Qırımtatar ve latviyalı, iman etken, müfti ve ateist, halqınıñ maarifçisi ve vatanını bilmegen ihtisaslı inqilâpçı. Neiçündir, maña böyle kele ki, pek farqlı dünyalardan olğan bu adamlar nenendir biri birine oşay edi. Böyle paradoksal fikirni Gavenniñ tercimeialı peyda ete – o, terrornı qabul etmegen (1920 senesi sarsılmaz qadın Yurtdaşı Gavenniñ, pek yımşaq yolbaçşı olğanı içün, Qırımdan ketmesini talap etkeni boşuna degildir), em «çürük» ziyalılar, em de diger firqalarnıñ, noqta-i nazar saipleri adamlarına yaqınlaşa bilgen edi, işte, bunen o 30-ci yılları qabaatlanğan edi. Gaven aqqında ayta ediler ki, o, Qırımğa yollanılğanlardan qırımtatarlarnıñ işançını qazanıp olğan yekâne kişi oldı. Amma bu soñra oldı, 1924 senesi ise, Gaven Qırımdan yoq etildi…

Fevral 23-te Qırım müftisi Çelebi Cihan mahkemesiz, vahşiycesine Aqyar deñizcileri tarafından öldürildi. Onıñ cesedi deñizge atıldı.

Vatandaş cenki qorqunçlıdır… Ve biz niayet añlamaq kerekmiz ki, bu cenk manasızdır, çünki eñ yahşı soylarnı alıp kete.

A. Zarubin, tarih ilimleri namzeti

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET