Milliy edebiyatımızda «lager nesiri» aqqında faqat XX asırnıñ soñunda – «perestroyka» yüz bergen soñ söz açmaq mümkün oldı. Bu alnıñ obyektiv sebebi añılğan mevzudaki kölemli eserlerniñ sovetler devirinde kesen-kes yasaq etilmesidir ki, o, gizli-gizli yazılğan olsa bile, iç bir şekilde basılıp çıqmaycağı belli edi. Bu taqım eserlerde bütün bir nesilniñ taqdirinde yüz bergen «maşer künü» tasvirlenip, onı ahlâqiy-felsefiy elekten keçirmek meramı amelge keçirile. Bizde de böyle eserler bardır ki, olarda tasvirlengen accı hatıralarnı büyük nesil vekilleri omuz ve yüreklerinde taşıp yürip, içinden çekkendirler. İşte, lager yaşayışını tasvirlegen eserlerden biri olğan Cengiz Dağcınıñ «Qorqunç yıllar» romanı qırqıncı seneleri yazılğanına baqmadan, o, ta 1956 senesi dünya yüzü körgen olsa, ekincisi – İbraim Paşiniñ «Canlı nişan» romanı 1988-1990 seneleri yazıla (bu sırada daa Cevdet Ametov, Sabriye Erecepovanıñ eserlerini qayd etmek mümkün). Er eki eserde de insannıñ çekken azapları yüksek dramatizm altında tasvirlene, faqat Cengiz Dağcınıñ Sadıq Turanı nemselerge esir tüşken soñ kontslagerniñ müdhiş, qorqunç ayatını tatsa, «Canlı nişan» romanınıñ tarihiy qısmında Smail Temetniñ Sibir lagerinde çekken eziyetini köremiz. Soñkisi de aynı Cengiz Dağcı kibi o muşkulâtnıñ canlı şaatı ola (1944 senesi «trudarmiya»ğa alınğan İbraim Paşi Kemerovo oblastına barıp tüşe). Vaqialarnı qaramanı vastasınen aydınlatuv usulı yazıcığa bediiy uydurma printsipine esaslanıp, şu baş qaramanını da çetten közetmege imkân bere. Meselâ, Cengiz Dağcınıñ baş qaramanı Sadıq Turan dep adlandırmasından maqsat türkçilik ğayesiniñ mefkürecisi Ziya Gök Alpniñ siyasiy baqışlarına meyilli olaraq, Turancılıqqa sadaqat nümünesini köstermektir. Böyle eken, işbu romanlarnıñ ğayeviy yönelişindeki printsipial farq şunda ki, eger Cengiz Dağcınıñ añılğan eserinde ğayet ters tabiatlı ve qaba areketli insanlarnıñ obrazları yaratılğanına baqmadan (meselâ, Şişkov), oquyıcıda bu şahıslarğa dair nefret qozğalmayıp, o nefret duyğusı ğayrıinsaniy içtimaiy-siyasiy sistemanı vucutqa ketirgen bölşevizm, kommunizm ve faşizmge nisbeten artsa, İbraim Paşiniñ romanındaki Seydamet Şerifovnıñ obrazında milliy duyğu sıcaqlığı duyulmay, çünki o, o sistemağa sadıq insan: Qırımda közge körüngen bir idareci eken (köy şurasınıñ reisi, kolhoz reisi, partizan), sürgünlikte de onı mesüliyetli vazifelerge (komendant, kolhoz reisi) lâyıq köreler. Yani Şerifov Qırımlı olsa da, öz halqına zıt kelgen bir obraz derecesine köterile. Cengiz Dağcınıñ romanında ise milliy ve ğayeviy duşmanlarını sevmeyüvde qırımlısı da, özbegi de, turkmeni de, qazağı da, azerbaycanı da, qırğızı da bir yaqadan baş çıqaralar.
Bu sırada şunı qayd etmeli ki, prof. A. Emirova kendi çıqışları ve maqalelerinde Cengiz Dağcınıñ tam manadaki rus halqı ve onıñ medeniyetine ters baqışı olmayıp, aksine, o, rus medeniyeti ve edebiyatınıñ tesiri altında büyügenini qayd ete. Şunıñ içün olsa kerek, Qırım toprağından olğan er angi insan Sadıq Turan içün (daa doğrusı, müellif içün diye añlamalı. Bunı qayd etmekle, cenkten evelki Qırımda türlü-türlü halqlar arasında sıcaqlıq müiti üküm sürgenini esapqa almalı) özüniñkidir. Aslında Qırım topraqlarında doğıp büyügenler – olsun yehudi ya da rus, ermeni yahutta rum – biri-birine vetan bağınen bağlılar. Yazıcınıñ fikirince, biri-birine yardım elini uzatmaq olarnıñ qanında bar, bu – tabiiy al. İşte, böyle bir obrazlardan birisi olğan rus mensüpli aluştalı Grişa Kalaçöv romanda olduqça pozitiv renklernen işlengen: o, adiy bir yigit eken, qırımtatarcası ne qadar hatalı olsa, o qadar da tatıllı. Atta eserniñ bir yerinde müellif «Bu tatarcasıyla Grişayı kalbime gitikçe daha yakın buluyordum» dep yaza. Böyle etip, yazıcı Qırım ve onıñ tışından olğan insanlarnıñ tipik obrazlarını yarata…
Milleti ve türkçilikniñ istiqbalini qayğırmaqta olğan Cengiz Dağcı küçlü bir eyecan, küçlü bir issiyet altında yaqın tarihiy keçmişte yüz bergen adiselerni dünyağa tanıtmağa tutuna. Yavaş-yavaş bu mevzu onıñ yaratıcılığında belki esas mevzuğa çevrile. İşte, fikirimizce, işbu eserde onıñ bediiyligi, bediiy şekli degil de, şimdigece ve zaten aman-aman XX asır devamında halqımız içün kesen-kes yasaq etilgen mevzu ve ğayelerniñ meydanğa çıqarılması müimdir. Oquyıcınıñ diqqatı güzellik ve zulumnıñ çarpışmasından Sadıq Turannıñ yüreginde asıl olğan zıddiyetke bağlana. Böyle etip yazıcı milliy seciyeni real tarihiy müit sayesinde tarifley.
Belli ya, o yılları sovetlerde üküm sürgen real içtimaiy ve siyasiy vaziyetni, insanlar arasındaki kerçek munasebetlerni faqat cenk aqibetinde mından qaçıp qurtulabilgen Cengiz Dağcı kibileri aydınlatıp olacaq ediler. Eger demir perdeler artında qalğan olsa, yazıcınıñ sınıfdaşı Rustem Muyedin yazması kibi, «edebiyat saasında ileri cılışmaq içün:
Daiy Stalin sağ olğanda,
İnsan oğlu hor olmaz.
Stalinnen ösken yürek,
İç bir vaqıt yorulmaz»
kibi pafoslı satırlar yaratmaqnı belki devam etmege mecbur olacaq edi…
Eserniñ finalında müellif özüniñ vetandaşlıq mevamını ifade etmek oğrunda Sadıq Turannıñ tüşüni tarif ete ki, mında yañı mezarlıqtaki taze qabirler yanında dolaşqan Şişkov «er bir qabirniñ yanından bir üniforma alıp, (Sadıq Turanğa) uzata». Biraz soñra bu Şişkovnı «quru, yapraqsız terek astında indemeyip, qıbırdamayıp ve qollarını köküsine qavuştırıp, terekke kerdirilgen azreti İsanıñ ayaqlarına baqıp oturğan bir alda köre ki, İsanıñ asıq qalğan iri, azaplı közlerinden Şişkovnıñ tıraş olğan başına qızıl qanlar tamlay». Yani Şişkov temsil etken insanlarnı qıyratıcı idare hızmetçileriniñ yapqan işlerine İsa peyğamber bile qan ağlay. İbraim Paşiniñ baş qaramanı ise Seydamet Şerifovnı qaç kere cezalaycaq olsa bile (köteklemek, halq arasında mashara etmek, evge qoymamaq), ep bu areketlerine ahlâq ölçüsinen baqa ve bu maqsatlarından vazgeçe. Aslında Smail Temet qorqubilmez, aqaycasına davranğan bir insandır. O, yigitlik qaidelerini qattı tuta. Bu al oña başqalarğa dair alçaqlıq etmege yol bermey. Ahır-soñu Şerifovnı qaderniñ özü cezalay: keçmişte yapqan qara işleri onıñ betine urula ve o, çoqqa barmay yaramay hastalıqqa oğrap öle. «Qorqunç yıllar» romanında ise içinde qorqu yerleşip qalğan Sadıq Turan üriyet avasını tatabilgen soñ şu qorqusına sebep olğan qara küçler arasında asıl olğan zıddiyetke munasebetini bildirerek Şişkovnıñ hayalca onı satqınlıqta qabaatlaması kibi ahlâqiy basqısına artıq yüreginiñ terenliklerinden çıqqan elem tolu cevabını bermege irade tapa – olarnıñ yarımadada etkenlerini hatırlata.
Fikirimizce, işbu roman kompozitsiyasınıñ tamam bu yerini kulminatsion noqta kibi tanımalı ki, mında büyük yazıcı bütün halqnı tilge ketirgen kibi ola. Bölşevizm, kommunizm ve faşizmniñ accısını başından ayağınace çekken qırımlınıñ böyle cevaplanmağa aqqı bar edi. İşte, onı Cengiz Dağcı kibi ulu istidat saibi becerebilgendir. Devirler deñişken soñ başqa bir siyasiy müitte özüniñ ükümini diger yazıcılarımız da çıqarabaşlaylar. Bu taqım eserlerniñ peyda olması tek ayrı şahıs ve ya halqnıñ taqdirindeki qaramaniy ve facialı devirni aks etkeninden ğayrı, edebiyatımızda obyektiv keçmişni real tüsler altında tasvirleyici eserlerniñ peyda olıp-olmayuvı meselesinde noqta qoymağa yardım ete.
İşte, añılğan müelliflerniñ talil etilgen romanları «lager nesiri» türküminden eken, olar vastasınen yazıcılar özleriniñ ayatiy mevamını ifade eteler. Olarnıñ fikirince, baş qaramanlarnıñ başından keçken maceralar insan tabiatına yat olıp, ananeviy allarnı boza ve yaşayışnı alt-üst etip taşlay ki, onıñ aqibetini al etmekni maqsat edingenler bir çoq zorluqlarğa oğraylar.
Şevket YUNUS
