Türk halqlarında tamğanıñ peyda olma tarihı eski tamırlarğa saiptir. Daa 1073 senesi Mahmud Qaşgariniñ belli eseri «Divanü luğat-it-Türk»te (Türk halqlarınıñ luğat cıyıntığı), soy ve tamğalar aqqında qıymetli bilgiler berilmektedir. Meselâ, oğuz qabilesiniñ 22 soyu olıp, er birisiniñ de öz tamğası bar edi.
Türk qabilelerniñ efsanelerine köre, ilk etapta tamğanı ayvanlarnı işaretlemek içün qullana ediler, olarnı qarıştıtmamaq içün. Neticede, türk halqlarnıñ devletçiliginiñ qurulmasından soñra tamğa ükümdarlarnıñ maden aqça, müürler ve bayraqlarnıñ bir hususiyeti oldı. Şimal Qırımdaki mezar taşlarında qullanmaları da bilinmektedir. Mallarnıñ sınırdan keçkende, olarnı tamğalay ediler, türk halqlarında bu işleme içün ücret alğan adam tamğacı olaraq adlandırıla edi, böylece rusçadaki tamojnâ sözü peyda oldı.
Mında «tamğa» sözüniñ etimologiyası aqqında bir qaç söz aytmağa uyğundır. Belli bir şarqşınas professor Vamberi bu sözni eski uyğur tamırına alıp bara – qaysından bir çoq yapma sözü peyda ola: tamlamaq – qazmaq, tamir – demir, tamur – tamır, damar – qan damarı.
Türk soy işaretleriniñ başqa bir tetqiqatçısı – O. Aqçoqraqlı bu sözniñ manasını bir iz añlamına, daa tar bir manada – bir-de-bir aletten qaldırılğan bir izge alıp bara. Şubesiz, bu sözniñ etimologiyasınıñ interpretatsiyası, rusçadaki «tavro (tamğa), kleymo (tamğa)» añlamından daa keniştir.
XV asırnıñ ilk yarısında bir zamanlar küçlü Altın Ordunıñ dağılmasınıñ neticesinde, mustaqil devlet – Qırım Hanlığı meydanğa kele.
Tarihçiler alâ Qırım hanlığınıñ peyda olmasınıñ tamam ne vaqıt olğanını belgilemediler, 1420, 1428, 1433 ve 1446 kibi senelerde olğanını aytalar.
İlk Qırım hanı Hacı Geray Han – Ğıyaseddin Hannıñ oğludır. Geraylar, soylarını Cengiz Hannıñ eñ büyük Cuçi oğlunıñ torunları olaraq saya ediler. 1475 yılından başlap, Qırım hanlığı Osmanlı imperiyasınıñ bir miqdar mustaqilligine kire. Daa küçlü bir cenüp qomşusınıñ tebaaları olğanını aytmaq da yañlış olur edi, çünki qırım hanları devletniñ bir çoq hususiyetini saqlap qaldı. Bulardan birisi de öz aqçalarını darp etmek edi.
Qırım hanları – Geraylarnıñ soy işareti taraq-tamğa ya da perun edi. Bu işaret, çeşit deñişme allarında XV asırnıñ ortasından dağılma zamanına, 1783 yılına qadar qırım hanları tarafından darp etilgen aqçalarda rast kele. Taraq-tamğanı bugün de mimariy yadikârlıq – Bağçasaraydaki Han Saray ansamblniñ divarlarında köre bilemiz. Şimdi mında qırımtatarlarnıñ tarih ve medeniyet müzeyi yerleşmektedir. Müzey eksponatlarınıñ arasında – vesiqalar, kitaplar, savutlarda – bu işaretke de rastkele bilemiz.
Bu işaretniñ manası aqqında aytılğanda, bir qaç versiyası bar, amma qatıy olaraq bir dane olmağanını qayd etmek kerek. Türk tarihçısı, Ankara üniversitetiniñ professorı H. Kırımlı, perun – taraq-tamğa terazeni – adalet işaretini temsil etkenini tüşüne, Türkiyeniñ başqa bir tedqiqatçısı doktor Ş. Bektüre bu işarette qırımtatar halqınıñ şekillenmesinde iştirak etken üç qabileniñ birligini köre. Soñki versiya, perunnıñ bir çoq türk qabile ve soy atalarınıñ bir işareti olaraq ğayet sıq rastkelgeni tarafından yetersizdir.
Qırım ülkeşınası R. Kurtiyev, taraq-tamğanıñ qartalnı tasvir etken bir resimden başqa bir şey olmağanını saya. Bu işaretniñ peyda olğanı aqqında inandırıcı bir versiyası, yuqarıda qayd etilgeni kibi, bugünge qadar mevcut degildir.
Server EBUBEKİR
Foto: Elmaz ADAMANOVA
