Özüniñ parlaq devirinde (XIV – XVII) Qırım hanlığı Ğarp Kavkaznıñ etnos ve medeniyetine balaban tesir ete edi. Endi XVIII asırda Kuban özeniniñ aşağı aqımında, çerkesler arasında Qırım hanlarınıñ sülâlesinden çıqqan ve sultan kibi adlandırılğan bir çoq nesi yaşay edi. Gireylerniñ çerkesler arasında peyda olmalarınıñ sebepleri pek farqlıdır.
Han Girey, özüniñ «Çerkesiya aqqındaki yazılar» adlı eserinde, Qırım hanları çerkeslerge ballarını terbiye etmek içün bere ekenler, dep yaza (atalıq – türkiy adet) «… olarnı islamğa ve ükümlikee daa çoq bağlı olmaları içün». Sultan Han Girey ise, ağasınıñ oğlu poruçik Azamat Gireyniñ mezar taşı üstündeki yazığa köre, öz sülâlesini, Qırım ükümdarı ile qavğa etkeni içün Qırımnı terk etken İslam Giraydan alıp kele. 1910 senesi, T Hacimukov yazğanına köre, Qırım hanlarınıñ sülâlesinden olğan bir qaç qırımtatar sultanı, hannıñ açuvından qaçıp, daa XVI asırda bjeduglarda saqlanğanlar.
Daa belli olğanı kibi, Qırım hanları, çerkeslerge öz sülâlesinden olğan emirlerni yollağanlar. Çerkeslerde yaşağan Gireyler, rus arbiylerinde «dağ sultanları», degen adnı alğandırlar. Olarnıñ sırasından bir çoq belli ve arbiy isimler çıqqandır. 1812 senesi polkovnik A. M. Butskovskiy yazğanına köre, beslene knâzları Qırım hanlarında ola ekenler, ve olarnıñ büyükleri Bek Hanuka sultanlıq bayrağına malik edi ve cenkler zamanında bu bayraq altında oña boysunğan halğlarnı toplay edi.
Qırım ve Kavkaz halqları ve devletleri arasında munasebetlerni yahşı derecede tutqan bir mesele daa, bu atalıq meselesidir. Atalıq demek – bu baba vazifesini çet birisi tarafından becermektir. Bu adet qaraçay – balqar, qumıq, noğay ve qırımtatarlar arasında belli edi. Meselâ, belli ki, Svanetii knâzları, öz ballarını Çerkes taraflarına, balqarlarğa yollay ediler. Atalıqnıñ manası, ana – babalar öz ballarını, başqa bir hızmetkârlarınıñ, ya da kunaklarınıñ aylelerine bere ediler.
Atalıq öz vazifesine daya yardımınen başlay edi. O, esas olaraq, balağa küreş, at üstünde yürme, oq atma, pika qullanma, çeşit hancer ve pıçaqlarnı qullanma, tüfekten atma kibi, ünerlerge ögrete edi. Dersler devamında balanı asker hususiyetlerine alıştıra ediler, aşsız, suvsız, yuqusız çoq künler dayanmağa ögrenmek kerek edi. Liderlik vasıfları terbiyelene edi, arbiy ve orator sanatı ogretile edi. Oquv zamanı soñuna kelgeninen yigit evine qayta edi. Onıñ qaytması balban bayramğa çevirile edi. Bayramğa dostlar, qomşular çağırıla edi. Bu arada yigitniñ babası ve atalıq ediyeleşe ediler. Böyleliknen atalıq er kezniñ ürmetini qazana edi ve halqlar, devletler yaqınlaşmasına tesir ete edi.
Qırım hanlarınıñ çoqusı çerkeslerde atalıq mektebini keçe ediler. XVIII asırnıñ belli tarihçisi D. K. Kantemir bu aqta yaza edi: «Olarnıñ devleti tatarlar içün bir mektep edi. Olar anda arbiy işke, üslüplikke ögrene ediler, böyle mektepte oqumağan oğlan ise, «tentek», dep sayıla edi».
Janeyevler, bjeduglar, hatukavlar ve temirgoler, Qırım hanları olarnıñ yerlerinden keçken vaqtında, han oğlanlarını çekip alğan kibi alıp qala ediler. Er bir sülȃle başqasından artta qalmayı, dep han tahtına öz namzetini terbiyeley edi. Çerkeslerde Gireylerniñ bulunması er vaqıt telükeli edi. Meselȃ, tış baqıştan han oğlanları ürmetli birileri edi, amma onıñ anda iç bir ükümi yoq edi. Çeşit çatışmalarda, onı tek atalıq aylesi qorçalap ola edi. Böyleliknen, 1699 senesi, hanukonı (han oğlu), yani Şahbaz Giraynı, kabardin knȃzi Temir Bulatnıñ evinde öldürdiler.
Çerkeslerge terbiya almaq içün tek han oğlanları yollanılmay edi, soyları, kalga sultanlar, nurreddin sultanlar, mırza ve beylerniñ oğlanları, atta belli Şirinler sülȃlesinden oğlanlar yollanıla ediler. Bala doğğanınen, haber çerkes ve kabarda knȃzlarına yolanıla edi. Ve adetince, böyle şekilde balanı terbiyege al ricası da belli etile edi. Bir vaqıtleri aynı şekilde, çerkeslerge öz ballarını Altın ordu hanları da yollağanlar. Bala doğğanı aqqında haber yetip barğanınen, bütün halq toplana edi ve lȃyıqlı atalıq ve daya seçile edi. Ondan soñ 150 atlı, han oğlunı qrşılamaq sebebinden Tamanğa qadar bara ediler, andan soñ Qırımğa keçe edi. Qırımda kalga sultan, nureddin ve diger adamlar qarşılap «hoş keldiñiz», dey ediler.
Böyle adetiy qarşulavdan soñra, er kez Han sarayğa taraf kete edi. Musafirlerniñ şerefine üç kün bayram yapıla edi. Ondan soñ, kelgen musafirlerden yedi adam hannıñ ögüne barıp, yapılğan ziyafetlerge, qabullarğa teşekkürler bildirip, atalıqqa niyetlengen balanı alıp vatanlarına qaytmağa izin istey ediler. Han balanı anasından barıp özü ala edi ve istegenlerge bere edi. Olar ise balanı dayağa teslim ete ediler ve ondan soñ, episi Kavkazğa qayta edi.
Bala yedi yaşına yetkeninen onı atta yahşı oturmağa, silânen oğraşmağa, arbiy sanatqa ögretip başlay ediler. Gençlik çağına yetkeninen oğlannı Qırımğa qaytmasına azırlap başlay ediler. Balanı eñ yahşı urbalarına kiyindire ediler, eñ yahşı silâ ala edi, atnıñ eñ güzel soyuna otura edi ve böyle Qırımğa qayta edi. Hanğada mahsus atalıqları azırlağan ediyelerni alıp kete edi, yanında kene de bir çoq insanlar buluna edi. Qırımğa kelip çıqqan soñ, kene de, körüşüvler, üç kün bayramlar ve ziyafetler keçirile edi. Dörtünci kününe han azırlağan ediyelerni atalıqqa ve oğlannen birlikte kelgen musafirlerge teslim ete edi. Bu ediyelerniñ içinde: teri mahsulatları, altın ve kümüş ilvanlar ve para bar edi. Ondan soñ, han musafirlerni öz soyları, dep ilân ete ve teşekkürlerini bildire edi. Böyleliknen musafirler Kavkazğa qayta ediler.
Çerkes beyleri Qırım hanlarınıñ oğlanlarına atalıq yapqanları ve olarnıñ apayları bala dayaları olğanları sebebinden, Çerkesiya ve Qırım hanlığınıñ yaqın munasebetler qurması mümkün ola edi. Yazıq ki, ne qadar han soylarından atalıq mekteplerini keçkenlerini bilmeymiz. Amma belli olğanına köre, atalıq, Qırım hanlığında 17 asırda yayğın edi. Qırım hanları ve qalğalarından Çerkesiyada yaşamağa qalğanlar da bar edi, olar bu yerlerni özleriniñ ekinci vatanları, dep saya ediler.
Şahin Giray ile, raqiplik etken Bahadır Giray, öz maqsadına yetmegen soñ, Akköz Sultan adlı ağası ile birlikte, Şapsugovlarda saqlana edi. Şapsugovlar, bu ğarbiy adıglerniñ bir etnik gruppasıdır. Bu hanlarnıñ atalıqları olarda edi. Bolşevikler tarafından yoq etilgen Sultan Krım Giraynıñ ayleside, Qırımdan Kavkazğa köçken aylelerden birileri edi.
Çerkesler, Qırım hanlarınıñ ballarını «haniko», dep adlandıra ediler. Haniko, demek han oğlu manasına bara. 1864 senesinden başlap, Osmanlı yerlerine, bir çoq çerkesler Şimaliy – Ğarbiy Kavlazdan icret ete. Olarnıñ sırasında han sülâlesinden olğanlar da bar edi. Meselâ, Hatay vilâyetinde Reyhanlı rayonınıñ Bedirge adlı köyünde, Haniko soyadları rast kele. Çorum vilâyetinde Alaca rayonınıñ Mahmudiye köyünde, Beç Haniko soyadlı ayle bar, belkide olar episi hanlar sülâlesindendirler.
Kavkaz halqlarınıñ çoqusı urf – adetleriniñ yoq olmasında çarlıq siyaseti qabaatlıdar. Atta, Kavkaz halqlarına asırlar boyu kütülgen adet ve merasimlerini yasaqlağan mahsus emirler ve qanunlar çıqarıla edi.
Böyle emirlerden birisini misal olaraq kermege mümkün. Bu emirde atalıq yasaq etile. General Yermolov çıqarğan emir 1 avgust 1822s.: «Bugünden başlap, bütün kabardalarğa, öz ballarını başqa milletlerge terbiye içün bermege yasaqlana. Olarnıñ sırasında zakubanlarğa, karaçaylarğa ve aslında bütün Kavkaz halqlarına. Berilgen ballarnı, deral aylelerine qaytarıp almaq».
Böyle vesiqalar atalıqqa qarşı birinci darbeler edi. Atalıq – Kavkaz milletleriniñ ananeviy medeniyet parçalarından biri edi. Ve halqlar arasında tolerant munasebetlerniñ bulunma sebeplerinden birincisi edi.
Rustem Qaraman
İçtimaiy ağlarda Facebook, Vkontakte, Odnoklassniki saifelerimizge, bunen beraber, Telegramda kanalımızğa qoşulıñız ve eñ aktual ve meraqlı malümatlardan haberdar oluñız.
