«Билесинъми…, – деди яваштан бабам, – эвеллери бизде бир адет бар эди. «Ватан авасы» адети.
Бабамнынъ козьлерине бакътым. Субетимиз агъыр эди. Эм меним, эм онынъ ичюн. Бу сефер ичиндеки аджджысыны бабам не тутып, не де токътатып ола эди. Аилемизнинъ джан аркъадашлары бар. Бабам не къадар агъыр олса да, оларгъа даима ярдым этмеге тырыша. Джебинде юзь кумюши бармы, оны чыкъарып бере.
– Билесинъми, тюневин Джемильнен Анифе кетти. Манъа бакъкъанларындан анъладым, менден ярдым беклей эдилер. Амма бу сефер оларгъа ярдым этмедим. Имкяным да бар эди. Парам да. Япмадым.
Бабам оны ичтен раатсыз эткен шей акъкъында айтаджагъыны анъладым. Терен нефес алып, икяенинъ девамыны динълемеге азыр олды.
— Мен серт дегилим, билесинъ, япкъанларымнынъ эр шейине де джевабым бар. Ярдым этмедим, чюнки олар Къырымдан кетелер! Олар КЪЫРЫМНЫ терк этелер!
Субетни агъыр сюкюнет басты.
– Джаным янды, анълайсынъмы? Мен Къырымда яшамакъ ичюн джан бердим. Не къадар чекиштим, не къадар къыйналдым. Озюмнен Раббим биле. Амма мен мында къалдым…Къалдым. Чюнки бу Къырым.
Бир шей джевап берип оламадым. Богъазыма томар кельди. Козюм огюнде кеткен бутюн таныш-билишлерим. Халкънынъ алы не оладжакъ… Бабам акълы эди.
– Сексенинджи йыллары коюмизде Абдурефи агъа яшай эди. Не ашамакъ ичюн савуты, не ятмакъ ичюн ятагъы бар эди. О келе – оны койден къувалар, кене къайтып келе – сюргюн этелер, текрар къайта – кене айдайлар. Инадына шаша эдим. Озюм де ойле эдим асылында. Бир кунь кене койге къайткъаныны эшиттим. Демир бир сетим бар эди. Алдым оны, арабагъа юкледим, кельдим эвине. Апайы къапыда къаршылады. «Абдурефи къайда? – деп сорасам, –Чардакъта, сакъланып отура», – деди.
Тепеге котерильдим. Бакъсам, къутулар артында сакъланып отура, кичкене тешичик къалдырып, мердивенге къоркъунен бакъа. Буны корип, къата-къата кульмеге башладым.
– Вай, Рустем! – деди о. – Отюм патлады! Эвиме бизимкилер энди кельмей. Кельмейни быракъ, якълашмайлар биле, сен исе кельдинъ, эм де бош къолнен дегиль. Къоркъмайсынъмы? – деп къутулардан атлап чыкъты ве мени къучакъламагъа ашыкъты.
О вакъыт не къадар шакъалашып кульдик. Эписи акълымда.
Бабам терен кокюс кечирди.
– Эвель тойлар кечирильгенде, мейданнынъ ортасына бир явлукъ тёшей эдик. Шу дакъкъасы «Ватан авасы» адети илян этиле эди. Насыл адет, билесинъми? Келин ве киевнинъ тарафларындан бирер адам ортагъа чыкъып ойнамагъа башлай, эр истеген оларгъа чыкъып пара япыштыра. Бу пара явлукъкъа тёкюлип, топлана. Явлукъ баягъы толгъан сонъ, миллий арекетимизнинъ тешеббюс группасындан бири оларны алып сая. Сонъ бу паралар халкъымызнынъ ихтияджларына таркъатыла эди.
Меселя, аписке алынгъан адамларнынъ къоранталарына, Москвада оладжакъ митингинде иштирак этмек ичюн ёл парасына, я да бир де-бир къоранта Къырымгъа къайтаджакъ дегенде, топланылгъан пара оларгъа теслим этиле эди. Анълайсынъмы? Биз эвель Къырымгъа къайтмакъ, Къырымда яшамакъ ичюн акъча топлай эдик. Бир-биримизге къайтмагъа ярдым эте эдик. Ватанда бир-биримизге дестек косьтере эдик. Я шимди? Адамлар бирининъ кетмесине ярдым этелер. Олар Ватаннынъ терк этильмесине пара топлайлар! Ихтияр адамлар, чокъ-балалы къоранталыр… Недир бу? Бунъа юрек насыл чыдаджакъ? Я Ватан кимге къаладжакъ? Олар кетселер, бу ярымада кимге къаладжакъ? Къызым, олар буюк ихтималнен къайтмазлар, анълайсынъмы? Эписи олмаса, чокъусы къайтмаз. Гъурбет ёлларында джоюлырлар. Эпимиз тарихны билемиз. Сонъра сёзде Ватан къалса, шукюрлер этермиз.
Бабам сусты. Бу мевзу онынъ юрегини парчалап ташлагъаныны яхшы анълайым.
– Мында къалгъанлар башкъа тарафны тута экенлер. Не экен, фелян экен. Мен инсаниетлик тарафыны тутам! Къырымтатарджылыкъ тарафыны тутам! Мен бу ернинъ саиби олам, кельмешеклер дегиль. Ким олса олсун!
Бабамнынъ эр бир сёзю юрегимнинъ диварларына агъыр ташларнынъ урулмасынен сеслене эди.
– Олмаз, къызым, анълайсынъмы? Олмаз. Шимди эписи джошып мындан кетсе, бутюн авдет ёлу бошуна, Къырым къырымтатарсыз къалса, адымыздан не файда? Сонъ фаркъы олмаз, къырымлымы къырымтатармы, эвсиз оксюзлер, киби оладжакъмыз.
Бабам янды. Айткъанындан, сесинден белли – янды. Амма бу мевзуда шимди мен де, о да нокъта къойып я да кесен-кес джевап берип оламамыз. Тек бир шейни билем: Къырым къырымтатарларнен ярашыр, къырымтатар да Къырымнен!
Бир къач кунь кечмей, бабам инсульт кечирди. Эпимиз дуаджымыз, бабам. Аллах къысмет этсин, якъын заманда Къырым кене къырымтатарларнен яраштырылсын.
Севиль КАРАШАЙ
