Aqmescitte müşidler tekkiyesi

15.09.20000:00

Bugün Aqmescitniñ eski qısımı – çoq asırlar devamında defalarca öz körünişini, saiplerini, vazifelerini deñiştirgen, amma daa çoq açılmağan sırlarnı saqlap olğan tar soqaqlar ve eski qurulışlarnıñ qarışılğan yeridir. Tamam bu yerden Salğır özeniniñ sağ yalısında yerleşken, bir vaqıtları dülber Aqmescit şeeri başlana edi. Şeer muqaddes emenlikler ve yemiş bağçalarnen alqalanıp, çoq maalelerge bölüngen edi, camiler, mektepler, şamatalı bazarlar, qavehaneler, ustahaneler, zengin eki, atta üçqatlı evler ile. 1785 senesi Aqmescit resmiy olaraq Simferopol adını taşımağa başladı, amma öz tekrarlanmaz qırımtatar hususiyetini coymadı. Akimiyetniñ deñişüvi şeerlilerniñ yaşayışına tesir etmedi. Yañı evler qurulıp, eskileri yanartıla ediler, camiler qurula ediler, mektepler açıla ediler, XIX asırnıñ 30-cı seneleri ise  Meçetnaya, Fontannaya ve Malofontannaya soqaqlarınıñ köşesinde nakşbandi ya da muşidler tariqat dervişlerniñ yañı tekiyesi qurulğan edi. Yazıq ki, bu binanıñ qurulışı aqqında resmiy vesiqalar daa tapılmadı, amma XIX asırnıñ birinci yarısında bu yerde tekiye peyda olğanı yarımadada dervişlerge ürmet ile davranmağa devam etkenlerini köstere.

Unikal binalardan biri, amma, yazıq ki, pek harap alda, şimdiki Sergeyevo-Tsenskogo (sabıq Fontannaya), Krasnoznamönnaya (sabıq Meçetnaya) ve Malofontannaya soqaqlarınıñ çatışmasında, yanğan binanıñ qalımtılarnıñ yanında yerleşe – Kadı-maale camisi. Bu nakşbandi ya da muşidler tariqat dervişlerniñ tekiyesidir.

Birinci kere Aqmescit tekiyesi aqqında tarifler Tavriya İlmiy arhiv Komissiyasınıñ Haberlerinde berile. Onıñ olğanı aqqında çoq vaqıt birisi bilmey edi, onı tesadufen tapqan ediler – Aqmescit sanitar vasiyliginiñ müüslman komissiyasına qırımtatar kitaphanesi ve halq auditoriyası içün bina kerek edi. Doktor İ.Kondorskiy, o vaqıt bu komissiyanıñ reisi olıp, Meçetnaya, Fontannaya ve Malofontannaya soqaqlarınıñ köşesinde yerleşken Kadı-maale (ya da, bazı menbalarda – Yeni-Cami) caminiñ azbarındaki binağa diqqat etti. Bina ekiqatlı taş qurcılıq, ağaç tabanı ve dam, ayrı ücreler ile, pencereleri Mekke tarafına baqa ediler. Qurucılıqnen meraqlanğa komissiya azaları caminiñ imamını taptılar, Seit-Memet efendi bu bina çoq vaqıt nakşbandi ya da muşidler tariqat dervişlerniñ tekiyesi olğanını añlattı. Onıñ sözlerine köre, olar pek sakin ve alçaq göñülli dervişler ediler, dua vaqıtnda kösterme adetleri yoq edi, onıñ içün olr közge çarpmay ediler.

Nakşbandiler kim ekenler? Bu tariqat XII asırnıñ ortasında Orat Asiyada peyda oldı. Onıñ esasçısı – şeyh Muhammad Bahouddin Nakşbandi, sufi Abdul Abd Al-Halik Gijduvaniniñ talebesi. Nakşbandi dürbesi Buharada yerleşe.

Tariqat şeyhlerniñ ruhiy seceresi, çoqusı tariqatlarda olğanı kibi, halif Aliden degil de, halif Abu Bakrdan başlay. Bu tariqatnıñ farqlayıcı hususiyeti – nefes aluvnıñ mahsus usulı ile sakin zikrdır, Rumi, mevlevi tariqatınıñ ekstatik ameliyatına iç oşamay.

Nakşbandi talimatına köre, sufi yolunıñ bir qaç basamağı bar, olarda insan başta dua oquy, soñra öz nefesini, areketleirni kontrol altına ala, vaqıtını ratsional sarf etmege ögrene. Eñ yüksek basamaq –  yürekni Allahqa açmaqtır, anda onı fan alı içün kirsetilmesidir. Nakşbandiler evlenmemekni seçeler, bu iman temizligine yardım etkenini sayalar. Bu pozitsiya tariqatnı birden ananeviy islamdan ayıra, islam böyle asketizmden qaçınmaq kerekligini ayta. Tariqatnıñ belli adeptlerinden biri – imam Şamil.

Qırımda nakşbandiler ürmetli ediler, başqa sufi tariqatlarınen beraber. Qırım hanlığı territoriyasında olar az degil ediler, meselâ, öyle tariqatlar: rifaya – “uluğanlar”, mevlevi – “aylanğanlar”, isaviya – “sekirgenler”, şuaybiya – “oynağanlar” ve başq. Adlardan er birinde ekstatik alğa kirmek içün olarğa ait mahsus uslüpler aks etile.

Bu derviişlerniñ esas diniy merkezi Bahçisaray edi ve olarnıñ Azizlerde tekiyeleri. Aqmescitte nakşbandiler Qırım hanlığınıñ bozulmasından evel daa bir merkez teşkil etken ediler, ve er alda, yañı tekiye qararnen 1833-1838 seneleri qurulıp eski binanıñ yerinde qurulğandır.

Aqmescit tekiyesi yanında daima şeyh yaşay edi, dervişler ise vaqtınca tekiyege kelip, ücrede qalmaq içün, bütün işlerini taşlay ediler. Bu yerde olar tış dünadan ayırıla ediler, ve, öz aralarında bile qonuşmayıp, kün devamında dua oquy ediler.

Lâkin muşidler XIX asırnıñ 60-cı senleri, belli olmağan sebeplerde, bu tekiyede endi toplanmay ediler, öz tekiyesini terk etip, olar Bahçisarayğa ketken ediler. Bu ne içün olğanını bugünge qadar belli degil.

Tekiye ise, “qadimiy vaqıtnıñ eykeli olmasa da, amma, er alda, endi keçmişke çevirilip, başqa tekrarlanmaycaq adise” (Voloşinov İ. İTUAK № 54. S. 357) olaraq, ayrı diqqatqa lâyıqtır.

Dervişler ketken soñ, bina 40 yıl boş edi. 1903 senesi ücrelerniñ ağaç divarlarını boyaladılar, pencerelerni mıhladılar, biraz abanlaştırıp, başlanğıç mektep içün bina yaptılarç Amma dört yıldan soñ binanıñ damı bütünley bozuldı, anda başqa oqumağa mümkün degil edi, mektepni başqa yerge keçirdiler. Kadı-maale camisiniñ imamı defalarca vaquf komissiyasına tekiye tamirine para ayırılması ricasınen muracaat etken edi, amma cevap almadı.

Doktor Kondorskiy tapılğan binağa pervasız qalmadı, ve özüniñ keşfi aqqında Qırım tabiatçılar ve tabiat sevgenler cemiyeti yanındaki eskilik ve tabiat eykeller qoruvı komissiya azalarına haber etti. Bu komissiyanıñ azaları tekiyeni tafsilâtlı baqıp çıqtılar, fotolar yaptılar ve ücrelerni ölçediler. Bu malümatlarnı soñra İTUAK’qa yolladılar.

Yuqarıda qayd etilgeni kibi, bina ekiqatlı qurucılıq edi. Dualar içün odağa tış qapı kirsete edi, bu qapı dervişler ayaqqaplarını çıqarğan odanen birleşe edi. Odadan sağğa ekinci qatqa ketken merdiven bar edi. İbadethaneler tış binadan keñ, dolapqa oşağan, tavanğa qadar yükselgen ağaç qurucılıqnen ayırıla edi. Bu qurucılıqnıñ ortasında ibadethanege keçiş bar edi.

Ekinci qatta koridor kibi 3 metr uzunliqta ve 98 santimetr keñlikte keçiş ile eki sıra ücreler bar edi. ekinci qatnıñ yüksekligi 1 metr 73 santimetr edi. Kirişten sağda altı ücre, soldan – dört ücre. Birinci qatnen teniştirsek, ekinci qatnıñ birinci altı ücresi birinci qatnıñ sekiz ücresi üstünde yerleşe ediler. Olarnıñ, aşağadaki ücrelerniñ kibi, Mekkege baqqan pencereleri bar edi.

Yuqarıdaki ücrelerniñ kölemi büüyk degil edi: yüksekligi — 1,73, keñligi – 1,33, terenligi – 1,51. Aşağıda ücreler bolca edi: yüksekligi — 2,35, keñligi – 1,11, terenligi – 2,13. Pencelerde demir parmaqlıqlar bar edi. Donatması ise asketik edi.

Bugün tekiye daa çoq sırlarnı gizley ve bu oña çoq tedqiqatçılarnı celp ete.

1993 senesi Kadı-Maale camisi müsülmanlarğa qaytarıldı. Onıñ territoriyasındaki dervişler tekiyesi saqlandı, saqlanıp qalğan qısımlarınıñ kölemleri 1918 senesiniñ tarifine teñ keleler. Tekiye binası, öyle alda olsa da, künlerimizge qadar saqlanğanı büyük muvafaqiyettir. Onıñ ğayrıdan tiklenilmesine ümüt bar, faaliyet köstergen tekiye olaraq olmasa da, tarihiy eykel olaraq.

[Gülnara Abdulayeva]

Опубликовано Рубрики Без рубрики