1649 senesi avgustnıñ 6-sında küneş doğuşından soñ Yeşil Yarında Zborov şeer qalesi yanında Strıpoy özeni altında, leh kantsleri Yuriy Ossolinskiy ulu Qırım veziri Sefer Ğazınıñ kelmesini eyecan ile bekley edi. Lehistannıñ taqdiri bu adamnıñ elinde edi. Niayet Sefer Ğazı köründi. O, kantsler ile bu körüşüv onıñ içün de müim olğanına baqmadan raat ve qasevetsiz sevimli beyaz at üstünde kele edi. Sefer Ğazı ikmetli ve itibarlı devlet adamı olaraq belli edi.
Qarar bergende o bir vaqıt aşıqmay edi. Lehler ile birleşmeleri Rusiye çarı ile açıqtan bağ qurmağa tırışqan Hmelnıtskiynen birlikteki cenk areketlerine baqqanda hanlıq içün daa kârlı olğanını sayıp, Sefer Ğazı kazaklar tarafından arqağa urula bilinecek darbeniñ aldını almağa qarar bere. Ossolinskiy qırımtatar akimiyetniñ er bir şartlarına razı olacağını evelden bilgen Sefer Ğazı onen körüşmege razılıq bere.
III İslâm Geraynıñ ustazı.
Sefer Ğazı — Qırım Hanlıqnıñ tarihında bayağı meşur ve emiyetke lâyıq bir şahıstır.
Frenkistannıñ birinci naziri — belli kardinal Rişelyöniñ zamandaşı Sefer Ğazı — öz yeñişlerini diplomat istidadı sayesinde qazanğandır. Amma qurnazlığı ve içi qaranlığınen belli olğan frenk meslekdeşinden farqlı olaraq, Qırım veziri aqıllı ve adaletli olıp tanılğan. Halq ulu vezirnı seve edi. O tartışqan mırzalarnı yengil barıştıra ve olarnıñ desteginen qullana edi. III İslâm Geray ise öz birinci naziriniñ qıymetini añlay, onen köçürüv kederini ve soñra da ğalebe quvançını paylaşa edi.
Sefer Ğazı qapıquludan (yani hannıñ şahsiy gvardiyasından) Can mırza adlı cesür askerniñ oğlu edi. Onıñ bütün ömrü İslâm Geraynen bağlı edi demek mümkün. Belki bu sebepten de, bazı menbalarda Sefer Ğazı kelecek hannıñ atalığı dep aytıla. Bu daa tasdıqlanmağan bir malümat olsa, İslâm Gerayniñ ustazı olğanı ise kerçektir.
Öz karyerasını o Husam Gira sultannıñ yanında mir ahur (ştalmeyster) vazifesinde bulunıp başladı. Soñra ise Bahadır Geray vaqtında yaş qalğa İslâmnıñ yanında baş ağa olaraq tayin olundı.
1640 senesi Qırım hanı vefat etti ve onıñ yerini IV Mehmed Geray aldı. İslâm Geray öz maiyetinen beraber aile mülkü olğan Haliç adlı yerge ketti. Sefer Ğazı onıñ artından ketti. Amma 4 yıl keçken soñ sabıq qalğanıñ veziri o kene han olması oğrunda faaliyetke başladı ve bunı adaletli dep saya edi. İslâm Geray ise öz ağasından büyük, devlet başında endi bulunır eken, bu işniñ inceliklerinen tanış edi. Ondan da ğayrı, Mehmed Geray ağası Azamat Geraynı öldürip, tuvğan ağalarınıñ desteginden marum qaldı ve halq içinde de ürmet qazanmadı. Bu sebepten Sefer Ğazı öz-özünden praktik adam, ikmet ve ayat tecribesiniñ saibi olaraq, İstanbul başlıqlarınen kârlı munasebetler bağladı. Onıñ ğayretleri muvafaqiyetli neticeler berecek edi, amma Osmanlı Devletiniñ baş veziri bu işni toqtattı, çünki ortağa çıqqan bazı malümat İslâm Gerayniñ şahsını qarata ediler.
Mesese şunda ki, Mehmed Geray Sefer Ğazınıñ ğayretleri aqqında bilgen soñ, öz yerini saqlamaq içün, Kefe paşasınıñ oğlunen Osmanlılarğa İslâm Gerayğa qarşı şikâyetler bulundırğan mektübini yolladı. Sabıq qalğa o ana-mına tahtqa oturacağı aqqında haberni halq arasında tarqatıp, şamata çıqarğanı içün qabaatlanıla edi.
Han Osmanlı sultanına İslâm Geraynı Qırımdan uzaqça tutmağa tevsiye ete, çünki halq elden üzülip, isyan köterecegine oşay. Hannıñ ricası yerine ketirildi ve sultannıñ qararına binaen İslâm Geray Sefer Ğazınen beraber Rodos adasına köçürildiler.
Böyle vaziyetten çıqış olmağanı kibi körüle edi, amma Sefer Ğazı bunda da toqtamadı. Bu köçürüv qanunğa ters kelgenini ve bular episi akimiyet etrafında bulunğanlarnıñ şahsiy ambitsiyaları olğanını añlay. Safer Ğazı bu oyunğa özü qoşula ve diger imkân qalmağan soñ qabar yardımınen İslâm Geraynıñ tarafdarlarını tapmağa niyetlene. Oña yardım etecek insannı tapmağa kerek ola. O adam — baş yevnuh Cenci Hüsein Efendi oldı. Sultan I İbrahimniñ keyfine tesir etse, yevnuh bayağı altın qazanacaq edi. Ve añlaşılğanına köre, bu iş onıñ elinden keldi.
İslâm Geray Rodosqa kelgenine 63 kün toldı-tolmadı, onı almaq içün sultannıñ adamları keldi. 1644 senesi iyül ayında ise Sultan İbrahimniñ razılığı ile İslâm Geray han tahtına saylandı.
Bu adiseniñ olıp keçmesine daa Kefeli İslâm paşasınıñ çerkez yerlerini böten berbat etkeni içün ölüm cezasına oğratılğanı yardım etti, Mehmed Geray han ise bütün Qırım halqını özüne qarşı qoyaraq, aynı şu Rodosqa köçürildi.
Birinci çatlaq
Şübesiz ki, yañı han küçlü ruh saibi, ustalı yolbaşçı edi, amma bundan ğayrı onıñ yanında Sefer Ğazı kibi ikmetli mesleatçı, sadıq yardımcı bulunğanından çastlı edi. Sefer Ğazı ise siyasetniñ baş reberi olıp, öz oğlu İslâm mırzağa diplomatik inceliklerini ögrete edi. Vezir vazifesinde bulunıp, Sefer Ğazı Qırım Hanlığınıñ vassalları tarafından tölengen yıllıq kelirden üç payını qazanıp, episini hayriyege masraf ete edi. Fuqarelerge yardım ete, şeer ve olarnıñ etraflarında cami, çeşme, quyular qurdura edi. Onıñ tuvğanları da hayriye işlerinen belli ediler. Ulu vezirniñ tatası Ayşe hanım öz sermiyasına Aqmescitte kervan sarayı qurdurıp, ondan kelgen kelirni şeer ihtiyaclarına sarf ete edi. III İslâm Geraynıñ hanlığı başında Sefer Ğazı qadı Hacı Mehmedni saray tarihşınası vazifesine tayın etti. Qadı bu vazifege büyük mesüliyetliknen yanaştı ve Senai tahallüsi ile 1651 senesi avgustnıñ 1-inde ‘III İslâm Geray hannıñ tarihı’ adlı eserini yekünledi.
Han ve baş vezir arasında olğan dostane munasabetleri hannıñ şahsiy gvardiyası qapıqullarınıñ yüregine yatmadı. O vaqıtqa qapıqulları han sarayınıñ yanında ayrı bir sülâle teşkil etip, özlerini hanğa eñ yaqın dep saya ediler. Ulu vezir ise İslâm Gerayğa köstergen tesiri ile keder ete ve olar Sefer Ğazını o yerden ketmesini arz ete edi. Böyle bir fırsat Jane adlı çerkez qabilege qarşı seferden soñra tapıldı. Qapıqulu ve qaraçı mırzalar arasında dava çıqtı. Cenkleşken taraflarını barıştırmaq ve han gvardiyacılarını yuvaşlatmaq içün Sefer Ğazı mırzalarnıñ tarafını tuttı. Buna qarşı çıqıp, vezirni öz vazifesinden boşatmasını talap etildi. Sefer Ğazınıñ tarafını tutqan mırzalar ve gvardiyacılar arasında silâlı uruş olıp keçti. Onıñ sayesinde tartışmalar çıqqanını körgen Sefer Ğazı isyan sakinleşir ümüdi ile Kefege ketti. Amma duşmanları onı tutmaq içün artından kettiler. Öz sadıq dostunıñ ömrü içün qasevet etken ve bir-de-bir beklenilmegen areketler çıqmasın fikri ile İslâm Geray Sefer Ğazını Kefe qalesinde saqlamasını emir etti. Bu qararnı han tarafından satqınlıq dep bellegen Sefer Ğazı Or Qapı artına qaçıp, anda ona qol tutqan Or Mehmed sülâlesine qoşuldı. Han ve vezir arasındaki bu tartışmağa beyler başlığı qarışıp, eki tarafını da barıştırmasa edi, bu areketler nenen bitecegini tek Allah bile. Sefer Ğazı Bağçasarayğa qayttı.
Sefer Ğazınıñ diplomatiyası.
İslâm Geraynıñ 10 yıllıq ükümdarlığı Sefer Ğazı iştirak etken tarihiy vaqialarnen bir vaqıtqa rastkeldi. 1648 senesi lehlerge qarşı handan destek ve yardım soramaq içün Bağçasarayğa Bogdan Hmelnitskiy ve onıñ oğlu Timofey keldi. Şu vaqıtqa lehler endi üçünci yıl Qırım Hanlığına bergini tölemey edi ve İslâm Geray Lehistanğa qarşı uruşta kazaklarnıñ tarafını tutmağa qarar berdi. Serdar Toğay beyniñ reberligi altında qırımtatar ordularınıñ sayesinde kazaklar Sarı Suv, Korsun, Pilâvtsı yerlerinde biri-biri artından ğalebeler qazana edi. Al etici uruş Ğarbiy Ukrainada Zborovda keçmek kerek edi. Bu vaqıtta lehlerge Sefer Ğazınıñ diplomatiyası yardım etti, neticede 1649 senesi Zborov barış añlaşması imzalandı.
Öz devletiniñ menfaatını tüşüngen Sefer Ğazı tarafından qoyulğan şartlarnı leh qıralı Yan Kazimir qabul etmege mecbur oldı. Lehistan han hazinesine 200 biñ taler para tölemege ve kelecekte de er yıl 90 biñ bermege borclu edi. Bundan ğayrı, Qırım ordusı lehler ile uruşta körgen zararnı qaytarmağa kerek edi.
1654 senesi İslâm Geray apansızdan öle. Yañı han olaraq kene de IV Mehmed Geray saylandı. Bir vaqıt devamında Sefer Ğazı vezir olıp çalıştı, amma Mehmed ikmetli vezirniñ areketlerini unutmayıp, yaqın zamanda onı vezir vazifesinden boşattı. Amma oña bu da az körünip, han Sefer Ğazını ölüm cezasına oğratıp, bütün mal-mülküni eline aldı. Bunen Mehmed bütün Qırım halqını özüne qarşı qoydı. Aynı zamanda cezağa oğratılğan vezirniñ oğlu — İslâm bey İstanbuldaki halifege yani Osmanlı sultanına şikâyetini yolladı ve bunıñ neticesinde Mehmed Giray tahttan alındı.