1757 senesi otuz dörtünci han Alim-Girey noğaylar içün bergiтэ yükseltti, ve böylece, kendini halqnıñ sevgisinden marum etti; biraz keççe o, merhumnıñ ağalarına zararlı olaraq, bucaq ordusınıñ seraskeri vazifesine oğullarından birini tayin etip, temel tatar qanunlarını bozdı; niayet, yañı aşalamalar noğaylarnı isyan kotermege mecbur etti.
Bu allardan, tezden bu tarihiy oçerkte iştirak etecek, Qırım-Girey faydalandı. Tahtqa yetişmek içün yapqan areketleriniñ tarzı onın dea oluvınıñ büyükligini, mertlik azamatını ve imkânlarınıñ baylığını köstere. Maqsadına irişirken, o, Alimge ve diger indirilgen sultanlarğa nisbeten büyük ürmetini bildirdi. O, hayırsever, adiy halq ile letafetli, ulular ile küçlü ve azamatlı, adaletli ve liberal edi. Yüzlemege malik olğan yekâne bir çizgisi qararsız sertligi ve baş etip olamağan açuv tutuvları edi. Amma aynı zamanda onın eyi çizgileri qusurlarından üstün olğanları davalaşmaz bir aqiqat olıp qalmaqta.
1764 senesi akimiyetten marum etilip, tahtqa o dört yıldan soñra qaytarıldı, çünki Porta onı tahttan indirgenine peşman oldı. Türkiye ve Rusiye arasında cenk başlanğanda, Qırım-Girey elli binlik tatar ordusı ve yüz yigirmi binlik türk ordusi başında olıp yañı Serbiyağa seferge çıqtı. Benderığa kelip, o, özüni yaramay duydı; rüşvet alğan ekim ise ilâç vastasınen onı zeerledi. Qırım-Girey ilâcnı içip eki künden son vefat etti. O, elli beş yaşında edi, olardan yedi yıl devamında o memlekette ükümdarlıq yaptı. Başqa iç bir hannı halq öyle sevmedi, ve, belki, olar buna lâyıq degil ediler.
Ondan son kelgen eki ükümdar aman-aman seçilgeninen deral tahhtan indirildi. Aynı zamanda qattı cenk devam etmekte edi, ve rus orduları ep ğalebelerge nail ola ediler. 1771 senesi kinâz Dolgorukiy Qırımnı zapt etti; imperatritsa tahtqa genç Sahib-Gireyni oturttı. Yañı yuqarı başı halq ile eki taraflama razılıqqa köre Porta er angi alâqalardan vazgeçti ve Qırım çarlığı yanı ittifaqdaşı Rusiyenin imayesinde bulunğan mustaqil ülke olaraq ilân etildi. Ondan son kelgen yılı Saheb imperatritsağa Kerç, Yeniqale, Dneprdeki Kilburn şeerlerini berdi. O zaman ükümdarlıq etken III Mustafa bu yañı anlaşmalarnı bozmağa niyetlendi. O, bir qaç hannı tayin etti, lâkin olarğa qol tutmağa küçü yetmedi. O vaqıt o, bu ayın-oyunlar neticesinde peterburg sarayında işanç ğayıp etken, Saheb ile barışmağa yol qıdırdı. Onıñ yerine ağası Devlet tayin etilgen edi, amma yanı ayın-oyunlar onı Rusiyeden daa ziyade uzaqlaştırdı. Niayet, 1774 senesi Qırımnıñ mustaqilligini belgilegen Kaynarci anlaşması tizildi. Bu anlaşmağa köre, Rusiye Kerç, Yeniqale, Kilburnıñ saibi edi, ve Porta ona Ottoman imperiyası etrafındaki bütün denizler yüzünden gemileriniñ serbest yürüşine ruhset bere edi. Tatarlarnın mustaqilligi ve Çingiz-Han soyundan devlet başını seçmelerinde serbestlikleri aqqında qarar çıqarılğan edi. Amma buna baqmadan, ulu sultanğa ruhaniylerniñ büyükligi ve haliflerge tayin etilgen aqlar ait edi, aynı zamanda hanğa üküm bermek de sultannıñ aqqı edi. Akimiyet başına kelgenini han resmiy şekilde eki sarayda da ilân etmeli edi, episi camilerde ulu sultan içün namazlar qıldırmalı edi, Konstantinopol kadileskerinden müreseleh, ya da qadı yarlığını almalı edi ve, niayet, ottoman sultan belgisi ile aqça kertmeli edi.
Saheb minnet qazandı: o, imperatritsa tarafından qabul olundı, ulu sultan ise oña farq etici çar belgilerini taqdim etti. Faqat, Devlet-Gireyde qalğan emiyetli qısım tatarlar isyanından faydalana bildi, olar Qırımnıñ esas merkezleri Rusiyenin ükümi altında bulunğanı hususında ükümdarına memnüniyetsizlik bildirdiler: o, ise Konstantinopolge qaçtı, Devlet-Gireyni ise tatarlar han olaraq tayinlediler, tezden o ulu sultandan farq etici ükümdarlıq belgilerini aldı. Rusiye buna qarşı çıqmağa aşıqtı. Küçlü ordu yardımı ile Rusiye, noğaylarğa yolbaşçılıq yaparken, Devletke qarşı ücüm etken, sonki hannın ağası, Şagin-Gireyge yardım etti. Biri-birine qarşı çıqqan taraflar arasında muarebe başlandı, Şagin-Gireyniñ ordusı bütünleyin ğalebege nail oldı, Devlet ise Konstantinopolden yardım soradı; lâkin imperatritsa yañı ordunı yollağanı sebebinden Porta Devletni terk etti, Şaginniñ tayinlenmesi ile razı oldı. Ve eki devlet arasındaki tınçlıq bozulmadı dep tanıldı.
Şagin kendi ordularını, üstünligini anlağan, avropa nizamına qoymaq istedi. O, bergi cıyıcılar uyatqan memnüniyetsizlikke iç diqqat ayırmadan, mal-mülkünden alınğan kelirlerni qurtarılmaq içün berdi. Avropa adetlerini addetten artqaç begengenini numayış etip, tebaaları tarafından nefret qazandı, çünki olar afzal körülgen yabancılarnı künlemekte ediler. Fırqalar teşkil olundı, olarğa ambitsiyalı daiyler Şagin-Gireyniñ ailesinde bile tapılğan edi. Rusiyeni isyan Qırımda tesirinden marum etmekte edi, o, kinazğa qol tutmağa aşıqtı. Porta tatarlarnın mustaqillik aktının qabul etilmesini talap etmekte edi. Aktqa köre tatarlar öz-özüne berile, qomşular ise olarnıñ işlerine qarışmaycaq ediler. Lâkin Porta mustaqillik aktını ilân etmek hususında netice bermegen talaplarından sonra, sonundan Şagin-Gireyge qarşı çıqqan fırqağa qol tuttı. Ruslar Bağçasaray yaqınlarında tatarlarnı darma-dağın etti, Kefeni zapt etip, Balaqlavada, kene ulu sultan olaraq tanılğan, Selim hannı tar-mar etti. Bütün Qırım kene de Şaginge boysundırıldı, Porta ise onı kene qabul etmege mecbur oldı..
Versal odası 1779 senesi Portanı kaynarci risalesini izalağan, konventsiyasını imzalamağa mecbur etmek maqsadı ile, onın işançı ile faydalandı. Esas maddeler bunı bildirmekte ediler: anlaşma bütünley qabul oluna edi, tatarlar ile serbest şekilde seçilgen han, üküminiñ maneviy isbatını almaq maqsadı ile, sultanğa seçilmesiniñ protokolı yollamasına Rusiye razı olmalı edi, Rusiye ordularını çıqarması aqqında söz bermeli edi ve ilâhre.
1781 senesi dekabrde Qırım deşetli fuqarelik ile virane alğa ketirildi. Hristianlar sürgün etilgen son köy hocalığı aman-aman bütünley haraplanğan edi ve eali sayısı da bayağı eksilgen alda edi. Kubanda da noğaylar arasında yañı isyanlar başlandı, Qara deñizniñ bütün limanları ruslar ile qaplanğan edi. Bu içki denişmeler ve toqtamağa bilmegen raatsızlanuvlar imperatritsağa Qırım ve Kubannı kesen-kes elge keçirmege imkân berdiler. Bu muim ameliyat ile meşğul olğan kinaz Potömkin, 1781 senesiniñ başında olğanı kibi, onı ustalıq ve muvafaqiyet ile yekünledi. 1783 senesi 10-uncı iyunde Konstantinopolge yollanğan, yañı añlaşma ile Rusiye ve Türkiye arasında barışıqlıq temin etilmekte edi, imperatritsa ise elge keçirilgen yanı fezalarğa raat saip olmasını temin etti.
Böylece, yer kürresinde ne vaqqıttır mevcut olğan eñ keniş, eñ qudretli imperiya – Moğul imperiyasınıñ soñki parçası ğayıp oldı.
Matvey SOBLAZNOV
1 Peysonel, söylegeni kibi, sırlı kinaz, en inkişaf etken, eñ bilgili, eñ natıqalı, eñ adaletli, eñ liberal ve eñ letafetli han Alim-Gireyniñ qısqa ve taliysiz ükümdarlığınıñ soñu işte böyle edi. Ve aynı zamanda en fena tarzda areket etken, en qaba hatalar yapqan ve bazı adaletsizlikerge yüz bergen, pek az eyilik yapqan ve en büyük nefretke nail olğan hannın ükümdarlığı böyle edi. Sözunde küçlü, işlerinde ise zayıf, imkanlar aramasında keşfiyatçı ve ufaq-tüfekte sınırlı, qarar çıqarmasında tez ve olarnı yerine ketirmekte ağırmaq.
Bu ükümdarnıñ areketleri iç bir vaqıt fikirleri ve duyğuları ile bir kelmey edi, çünki o, özü is etip fikir etse, başqalarnıñ emiri ile areket ete edi. O, eyilik az yaptı, çünki er daim rehberlik altında oldı. Balalarına merameti bütün faydasız faziletlerini odedi, ve söylemek mümkün ki, yat fikirler şerefini ve, yüksek çizgileri ile temin etilgen, itibarını ğayıp etmesine sebep olğandır
2 Onıñ tiri aqlında sarsılmaz fikir etmeler ve ince zevq birleşkendir. O, meşaqatlarda sert, telükelerde qattı edi; o, qorqu bilmez edi ve maqsatqa irişmek içün er şeyge azır edi. Bu ükümdar müsülmanlar içün pek siyrek rastkelgen bilgilerge saip edi; onıñ, coğrafiya, taktika, fortifikatsiya ve atta astronomiya ve himiya saalarında biraz bilgileri bar edi. O, oqumağa seve ve müsülmanlardan farqlı olaraq, yabancılarnen büyük işanç ile aqıl tanışa edi.
Ükümdarnıñ yaqın dostu baron de Tott tasvir etken, onın bazı harakter çizgileri isbatlay ki, onın aqlına felsefiy fikir etüv çizgisi de has edi: ‘Onda er şey eñ eyi tarzda teşkil etilgen edi, — dep söyley yazıcı, — yuksek boylu, alicenap turuş, zarif areket tarzı, azamatlı yüz, canlı baqış ve seçkenine köre, de merametli, de impozantlı olmaq qabiliyeti’.
"Заметки о крымских ханах" ("Qırım hanları aqqında maqaleler"), s. 446.
"Записка о турках" ("Türkler aqqında tezkereler"), c. II, s. 115.
3 Baq.: .: Пейсонель, том II, с. 370 и след. "Воспоминания" барона де Тотта (Peysonel, II cılt, 370 s. ve nevbet. Baron de Tottnıñ ‘Hatıralar’ı), II cılt, 115 s.