2009 senesi oktâbrniñ 30-ında Aqmescitte siyasiy tedqiqatçılar ve jurnalistlerniñ Qırım mustaqil merkezi tarafından azırlanılğan ‘Medeniyetlerara dialogı ve regional havfsızlığı’ mevzusında tögerek masa olıp keçti.
Qırımda er bir içtimaiy, eñ evelâ siyasiy işbirlikler olarnıñ iştirakçileriniñ siyasiy medeniyetleri ile tayin etile. Onıñ içün Qırımda er bir işbirlikni medeniyetler ara işbirlik olaraq qabul etmek mümkün, çünki medeniyet, daa çoq etnomedeniyet, er bir içtimaiy esnaslarnıñ temeli ve em şahsiy em de toplum areketlerniñ esası sayılır.
1944 senesinden başlap, qırımtatarlarnıñ sürgünliginden soñ SSCBniñ (SSSRniñ) dağıluvına qadar Qırım yarımadası olduqça çeşit medeniyetli, sovet-rus olaraq qala edi. Amma sovet ğayeleri viran olunğan soñra, olar içtimaiy işbirlik meydanına çıqıp oldılar. Sovet-rus medeniy tesiriniñ monopoliyası bozulğan edi: qırımtatarlar vatanına qaytmağa başlağanınen Qırım içün tamır medeniyeti tiklenmege başladı. Bundan da ğayrı, Ukraina mustaqılligine nasip olğan soñ, ukrain milletiniñ bir qısmı özüni kerçek devlet teşkil etici titul milleti olaraq duymağa başladı.
Bunıñ neticesinde Qırımda içtimaiy işbirliklerniñ strukturası ve tabiatı bayağı deñişti. Yarımadanıñ umumiy iştimaiy meydanında öz yerleri içün küreş başlandı: ruslar, monopoliyadan marum qalıp, öz medeniy birinciligini coymamağa tırışalar, qırımtatarlar ise yarımadada evelki vaziyetlerini tiklemege tırışalar. Bu iş de, birinciden, medeniy ve maneviy mirasnıñ büyük qısmını coyulmasınen ve Qırımğa qaytıp olğan halqnıñ azlığınen mürekkepleşe. Ukrainler içün vaiyet daa ağırdır, çünki, birinciden, Qırımnı tek yarımasır evel eline alıp, Ukraina rus ve qırımtatarlarnıñ medeniy adetlerinen qıyas etilecek medeniyetni şekillendirmege yetiştiremedi; ekinciden de, mustaqillik zamanı içinde devlet akimiyeti öz menfaatına vaziyetini eyileştirmek içün effektiv Qırım strategiyasını işlep çıqaramadı.
Söz kelimi, Qırımda medeniyetler arasındaki munasebetlerini bazıda qırımtatar ve slavânlar yolu ile köstermekteler, amma, menimce bu doğru degildir. Ukraina ve Rusiye arasındaki munasebetlerniñ mızacı siyasiy noqta-i nazarından slavânlar bir etnomedeniy birlemi aqqında söz yürsetlmesini musaade etmey. Ondan da ğayrı slavân cemiyeti tek rus ve ukrainlerni degil de, diger slavân milletlerni de özüne kirsete. Böyle etip, Qırımda qırımtatarlar ve slavânlar arasında konflikt aqqında laf yürsetkende, bu tartışmanıñ müellifleri añlamlarını deñiştireler, ve öz qıymetini kötermege tırışalar. Mına, meselâ ‘slavân olmağan milletniñ şahısları’ ibareni alayıq. Ya aysa slavân milleti ne demektir? Onıñ içün , obyektiv talil içün slavânlar aqqında degil de, ruslar ve ukrainler aqqında aytmaq kerek.
Diger etnomedeniy ananelerniñ vekillerine kelgende, olarnıñ rolüni yuqarıda añılğanlarınen qıyas etmek olmaz. Qırımtatarlar, Qırımğa tamır halqı olaraq, yani etno-territorial mensüpligi sayesinde, ruslar eki asır devamında Qırım topraqlarını menimsegenleri ve bunıñ neticesi olaraq sayı ceetinden çoqluq olğanından, ukrainler ise, Qırım yarımadası Ukraina devletine ait olğanı içün bu işbirlikte birinci yerlerde turmaqtalar.
Demek, yarımadamızda medeniyetler ara munasebetler nasıl tarzda keçe eken? Belli ki,o eki qarşı şekilde keçi bilir: konflikt ve dialog. Zemaneviy Qırım içün, yazıq ki, konflikt şekli daa çoq aittir ve o Qırım içün artıq tabiiy olğan millietlerara ve dinlerara kerginligi sıfatında ifade oluna. Böyle tartışmalar yarımadanıñ bütün ealisi içün menfiy neticelerge ketire bilir. Ve ebet de, konflikt vaziyetleri Ukraina devletiniñ havfsızlığına da menfiy tesir ete bilir.
Şunı da qayt etmelimiz ki, rus ve ukrainler arasındaki munasebetler, ruslar ve qırımtatarlar arasındaki munasebetleri kibi kergin degildir. Ukrainler ve qırımtatarlar arasında da ciddiy konfliktler közetilmey.
Rus-qırımtatar konfliktniñ esas unsurları şulardır:
Birinciden, tarih añlatılmasınıñ qabul etilmemesi. (Qırımtatarlar ve ruslar tarihiy keçmişni qarama-qarşı şeklinde idraq eteler. Zemaneviy rus tarihınıñ qaramanları qırımtatarlar içün duşmanlar sayılır, çünki rus ve sovet imperiyalarınıñ qurulışı qomşu devletve halqalrnıñ eziyeti, viran etilmesiniñ esabı ile amelge ketirile edi.)
Ekinciden, yarımadanıñ territorial mensüpligi ve inkişaf perspektivası. (Ruslarnıñ büyük qısmı Qırımnı Rusiye Federatsiyasınıñ terkibine kirsetilmesiniñ tarafdarları olğan vaqıtta, olarğa qarşı olaraq, qırımtatarlarnıñ çoqusı Ukraina ve avroatlantik munasebetlerni ve milliy devletçilikniñ tiklemek ğayesini üstün tuta.
Yer alğan konfliktler silâlı davalarğa keçmemekni qırımtatarlar milliy areketiniñ adetiy barışıqlıq usulları, ruslarnıñ da büyük qısmı özlerini tutqanları ve Ukraina akimiyetniñ öz-özünden areketleri temin etmekteler.
Amma real medeniyetlerara dialog qurulmasa, Qırımdaki silâlı tartışmalarınıñ ögüni almaq yuqarıda añılğan usullar ile imkânsız ola bilir.
Mediyetlerara dialogı Qırımda yer ala bilemi ve onı nasıl etip qurmalı? Qırım ealisiniñ büyük qısmı içün umumiy içtimaiy- iqtisadiy, er künlik turmuş meseleler aittir. Bu da belli derecede qaviyleştirgen bir faktor ola bilir. Lâkin qırımtatarlar içün böyle kibi problemler hususiy mizacını taşıy. Meselâ, topraq meselesi ve onıñ konflikt tarafdarlarnıñ kösterilmesi ruslarnı qozğatqan faktor olaraq tesir ete.
Medeniyetlerara dialognıñ inkişaf usullarını umumdevlet ve regional çeşitlerine ayırmaq mümkün. Birinci çeşitine Ukrainada müsbet içtimaiy-iqtisadiy ikliminiñ şekillenmesini ve vatandaş cemiyetiniñ inkişafını kirsetrmek mümkün. Ukrainada ve ayrıca Qırımdaki içtimaiy-iqtisadiy vaziyet dialognıñ qurulmasına yardım etemez. Bu saada qırımtatalarnıñ vekilleri munasip yerlerni almaq niyetleri imtiyazlarnı eline almaq içün ğayretleri olaraq qabul oluna. Başqa taraftan da, qırımtatarlar sürgünlikten soñ bu yerlerge köç etkenler tarafından mülklerini ellerine alğanları aqqında ne tüşüngenlerini açıq bildirgenleri, qomşularda endişe doğurta.
Medeniyetlerara dialognıñ inkişafı içün devletniñ etnosiyasetni doğru şekilde alıp barılması yardım ete bilir.
Dialognıñ qurulmasına, bir sıra problemni qarardan ziyade siyasetleştirilgeni de keder ete, Aqmescitte Cuma Camini qurulması içün topraq ayırılması probleması bu yerde misal olur.
Amma medeniyetlerara dialog inkişafınıñ esas şartlardan biri esas etnomedeniy cemiyetler vekillerniñ artıq adetiy olğan tarihnı añlamaqtan vazgeçmek mearetleridir. Etnomedeniy timsallerniñ (simvollarnıñ) qarama-qarşılıqları işbirlikte de konflikni temin ete ve böyle alda eki taraflama da elverişli olğan munasebetler olaraq tanılğan dialog da imkânsızdır. Ruslar, ukrainler ve qırımtatarlar böyle deñişmelerge azır olmağance, milletara ve dinlerara munasebetler Qırımda konfliktli olmağa mahkümlar.
Nariman Celâl