2010 senesi yanvar-fevral aylarında olıp keçken prezident saylavlarından soñ Ukrainadaki siyasiy vaziyet qırımtatar halqınıñ avdeti, onıñ ileride inkişafınen bağlı meselelerniñ çezilüvi boyunca bir çoq şübeler doğurdı. Ebette, bu protsess öyle de yengil degil edi: devlet memurları sesli ilãnlardan ğayrı qırımtatarlarnıñ abadanlaşuv programmasını qabul ettiler, programmanıñ maddiy teminatı ise eñ-evelã çezilmesi kerek olğan sualler arasında turmay ebet.
Zaten sadece tek bu programma içün devletke can-yürekten ‘sağ oluñız ‘ aytmaq mümkün. Amma aslı da, avdet etkenlerniñ küçlerini effektiv şekilde amelde işletilmesi içün şaraitler doğurmaq kerek olğan devlet içün bir sıra imkãnlar öyle de diqqatsız qalmaqta. Misal olaraq, devlet öz vaqtında adaletli tarzda topraq damartalarınıñ berilmesini nezaret etseydi, şimdi qırımtatarlar içün topraq meselesi o qadar keskin turmaz edi. Topraq kodeksniñ diskrimanatsıon maddesi alınıp, ya da sabıq kolhoz topraqlarnıñ bölünüvi vaqtında repatriantlarnıñ menfaatları közde tutulsa edi, işnen temin oluv probleması da qırımtatarlar arasında o qadar kergin olmaz edi.
Devlet öz vatandaşlarınıñ teşebbüslerini amelge keçirmek içün bir de bir şarait yaratıp olmasa, sürgün etilgen vatandaşlarnıñ haqlarını qoruv protsessini nezaret etken mahsus qanunlarnıñ qabul olunması da aslı çette tursın. Prezident ve baş-baqanlar tarafından bu sual boyunca defalarca vedalar seslendirilgen edi. Amma qanunnıñ qabul olunması devlet apparatına onıñ amelge keçirilmesi içün bayağı mesüliyetlidir. Bundan da ğayrı, parlament saylavlar şaraitlerinde, Qırım ruslarını qırımtatarlarnen qorquzğanda, böyle kibi qanunlarnıñ qabul olunması bir sıra siyasiy küçlerini, şu cümleden şimdi akimiyet başında turğanlarnı da bu regionda mahsuldar saylavlarevel tehnologiyasından mahrum qaldırır edi. Öz vatandaşlarına böyle munasebet köstergen Ukraina devleti bazı halqara vazifelerini, şu cümleden tamır halqlar aqqında OON Deklaratsıyasını izmalamasını öz boynuna almaq istemegeni açıq aydındır.
Ukrainada şimdiki vaziyet qırımtatar milletini saqlanılması ve inkişafı cehetinden nasıl talil etile bilir aceba? Birinciden, Ukrainada akimiyet Anayasağa ve devlet qanunlarına diqqat ayırmağan bir firqanıñ vekilleri ve olarnıñ tarafdarları ile zorlap alındı. Akimiyet partiyası devlet apparatında ve yerli öz-özüni idare etüv organlarında mümkün olğanı qadar çoq yerni qazanmaqnıñ oğrunda er şeyge azır olğanı bes belli. Amma siyasiy stabillik avropa añlamında, yani esas siyasiy faktorlar arasında balans tiklenilmesi olaraq qabul olunmayıp, bir siyasiy küç opponentlerniñ qarşı çıquvlarını bastıruvnen, yani avtoritarizm nazariyesinde añlaşıla. Donbasstan adamnı tayin etmege imkãn olmasa, akimiyet partiya saflarına yerli ziyalılarnıñ vekillerini celp eteler.
Bundan da ğayrı, müim devlet qararları resmiy olmağan müitte qabul olunalar. Harkovde Rüsiye Federatsıyasınen imzalanğan bir sıra añlaşmalar, ya da Qırımnıñ strategik inkişafınıñ muzakeresi bunıñ misali ola bilir.
Ekinciden de, Ukrainanıñ demokratizatsiya ve avropalaşuv esnasınıñ toqtatuluvıdır. Bu da Ukrainanı Rüsiyeniñ tesir dairesine tartılmasına yol aça.
Ukraina akimiyetiniñ vekilleri öz rüsiye meslekdeşlerinen körüşüvleriniñ esas sebebini portaqal inqilãbından evel eki ‘qardaş’ devlet arasında olğan işbirlikke qaytmaq zarurını köstergenleri böten degildir. Bu Kreml yolbaşçılarına Ukrainada bir de bir mustaqillik devri bitkeni ve biznes- imtiyazlar akimiyet partiyasında qalır degen şartı ile Rüsiye artından ketmege azır olğanını bildirmek içün yapıla.
Er alda Ukraina ‘sovetizatsıya’ğa oğratılacaq, yani formal mustaqillik ve devlet atributlar saqlanılsa bile, territoriya Moskva tarafından idare etilecek.
Qayd etilgen bu eki tendentsıya Qırımda pek parlaq aks oluna.
Qırımtatar halqınıñ meselelerini çezüv ve inkişafına devlet başında qanun boyunca degil de, ‘añlamlar’ boyunca yaşamağa alışqan siyasiy küç turğanda nasıl tesir etkenini er alda tafsilãtlı añlatmağa aceti yoq. Bundan da ğayrı, Kiyevniñ qırımtatarlarğa binaen siyrek olsa da teşebbüslerni totqanqan donetsk partiyasınıñ vekilleri degil edimi? Qırımda akimiyette öz insanları olğan Yanukoviç endi çoqtan qırımtatarlar problemlerininiñ iç olmağanda küçük bir qısmını çeze bile edi. Amma bir şey körünmey.
Qırımtatarlarınıñ milliy öz-özüni idare etüv sisteması regionda bayağı emiyetli resurs sayıla ve ebette, akimiyet partiyası bunı közden qaçırmaz. Lãkin qırımtatar Qurultayı Yanukoviç ve regionlar Firqasına öz vaqtında qoltutmay edi. Endi akimiyet partiyası ögünde nevbetteki vazife turmaqta: ya da tabi etmek, ya da onıñ yerine başqasını almaq, ya da yoq etmek.
Başta Meclis reisini Meclisni nezaret etmek içün qullanacaq ediler. Amma bu olmağan soñ akimiyet partiyası bu maqsat ile Meclisniñ oppozistıyasınen çalışmağa başladı.
Belli olğanı kibi, Prezidentniñ qırımtatar halqınıñ vekiller Şurası ile körüşüvniñ formatını deñiştirüv Şura azalarını bu körüşüvde iştirak etüvinden red etmege mecbur etti. Endi 26 avgust tarihında öz fermanı ile Prezident Şura terkibini bütünley deñiştirip, qırımtatar halqınıñ vekiller Şurası aqqında qararına deñişmeler, şu cümleden Şuranıñ terkibi şahsiy vazifeler arasına kirsetti. Şübesiz, prezidentniñ öz istegine köre konsultativ organlarını şekillendirmek ve olarnıñ terkibini tayin etmek haqqı bar. Amma deñiştirilgen Şura terkibine Meclisniñ 8 azasından ğayrı, Mecliske qarşı çıqqan teşkilãtlarnıñ vekilleri kirsetilgeni Şuranıñ temsilciligi degil de, onıñ loyal olması üstün alınğanını köstere.
Bundan da ğayrı, Qurultay ve Mecliske alternativ olğan qırımtatar teşkilãtlarını şekillenmesiniñ ihtimalı bar. Bu Milliy Firqa leyhasına maddiy destek berüv, ya da Regionlar Firqasınıñ terenliginiden Ukraina Müsülmanlar Partiyasınıñ canlandırılması ola bilir.
Böyle alda akimiyet partiyasınıñ kãrlığı açıq aydındır. Qırımtatar meselelerini tek Yanukoviç çeze bilecegini tasdiqlağan şahıslar olsa bile, qırımtatarlarınıñ elverişligi ise şübelidir. Halqara cemaatçılığını qırımtatarlar Özbekistanda pek yahşı yaşağanları ve Qırımğa qaytmağa istemegenlerinde qandırğanlarğa inanmaq mümkünmi, aceba?
Rüsiyeniñ Ukranağa ve ayrıca da Qırımğa tesiri ep artqanı ğayet telükelidir. Qırımdaki rüsiyeci küçlerniñ qırımtatarlarğa qarşı munasebetlerini közde tutaraq, qırımtatar milliy mustaqilligi aqqında Deklaratsıyanıñ maddeleri nasıl etip amelge keçirilecegini, şahsen men añlamayım.
Olğan vaziyetten dolayı, qırımtatar halqı bir de bir yolnı saylamaq kerek. Bu yol saylanılğance, milliy areketniñ özünde em müsbet em menfiy esnaslar ortağa çıqar. Belki de milliy öz -özüni idare etüv sistemamızda çoqtan mevcut olğan gizli problemler de meydanğa çıqar. Qurultaynıñ soñki sessiyasında bu esnas artıq başlağanına şaat oldıq. Meclis azalarından birisi saylavlar arfesinde aytqanı kibi: ‘Yanukoviç saylanılsa belki daa hayırlıdır, çünki aramızda bir tüşkünlik bar, bizni daa çoq qıssalar, belki qıbırdamağa başlar edik’.
Nariman Celãl