Ana tilniñ ögrenüv meselesi, latin grafikasına keçüv ve qırımtatarlarğa assimilâtsiyağa oğramamaq içün neler yapmaq kerekligi aqqında “Avdet” V.İ.Vernadskiy adına Tavriya milliy universitetiniñ qırımtatar tili kafedrasınıñ müdiri Ediye Memetova ile sübetleşe.
— Til saqlanuvı ve tiklenüvi meselsini, sizge köre, nasıl usullarnen çezmek mümkün?
— Birinciden, bu meseleni halqnıñ özü añlamaq kerek, çünki e rşey- bizim elimizde. Sürgünlik yerlerinde bizni qırımtatar tilnde laf etmege birisi mecbur etmey edi. Bu vaziyette Çingiz Aytmatovnıñ “Burannıy polustanok”tan Nayman-Ananıñ misalini ketirmege mümkün. Mankurtlarğa çevirilmege kerekmey. Añlamaq kerek, til – halqnıñ ifadesidir, tilsiz yüzümizni coyamız. Oljas Suleymenov aytqan edi: “Qaç til bilseñ, o qadar kere insansıñ”. Aqlı, ebet. Amma bunınen beraber aqlımızda tumaq kerekmiz, birinciden ana tilmizni bilmek kerekmiz. Ekinciden, qırımtatar tilinde devlet statusı berilmeli, aksi alda, er şey tek lafnen bite. Er kes unuttı ki, cenkten evel Qırımda bütün vesiqalar rus tilinen birlikte qırımtatar tilinde yazıla ediler, amma qırımtatar tili devlet tili statusında edi! 18 asırnıñ soñunda Qırımdan Mariupolge köçmezden evel yunan papazlar öz vaazlarını tek qırımtatar tilinde serbest oquy ediler, çünki qırımtatar tilnden ğayrı başqa til bilmey ediler, onı unutmamaq kerek. Bu aqqında özüniñ “Hristianstvo v Krımu, mnimoye tısâçeletiye” (“Qırımda hristianlıq, uydurma biñyıllıq”) işinde Bertye-delagard yaza.
— Qırımtatar tili yaqın vaqıtta latin grafikasına keçe bilemi?
— Umumen alğanda, bunda ağır bir şey yoq, bir garfikadan başqa grafikağa transliteratsiya işidir. Mesele şund aki, bu keçüv ile qırımtatar tiliniñ artikulâtsiyasını deñişitrmege isteyler. Böyle, bugün leyha olaraq baqılğan QMPU ocaları tarafından işletilgen variant kelişmez. Er kün aytqan sözlermizni keçüvden soñ nasıl tellâfuz etecegimizge ciddiy yanaşmaq kerek, ne içün “afta” – “hafta”, “koy” – “köy” ve il.
— Assimilâtsiyağa oğramamaq içün, qırımtatarlar ne yapmalılar?
— Ebet, öyle havf bar. Qırımtatar halqı resmiy statusını elde etkeninen assimilâtsiyadan qaçınır. Halqımız ana tiline qulaq asmayıp, bir qaç yabancı tiller ögrenmege azır! Tolerantnost (bu sözni sevmeyim), ne içündir, bizge kelgende, bir taraflama ola! Böyle vaziyetni añlamayım: ne içündir biz bugün ya da türkçe, ya da ukraince laf etmege tırışamız.
Ve daa bir meseleni asıl da añlamayım, Facebook içtimaiy ağında yaşlarımız, doğru olmasa da, amma öz fikirilerini türkçe bildirmee tırışa. Halqımıznıñ añı tek öz tarihı ögenilmesinen pekine bile. Ğururlanacaq şeyimiz ise bar!
— Balalarınıñ ana tilinde laf etmeleri içün, ana-babalar ne yapmalılar?
— Ana tiline ürmet ana-babanıñ tiline ürmet etüvge bağlıdır. Ana-baba öz balalarınen an tilnde laf etmege kerekler. Yaşlarımız asıl ana tilnde laf etmegeninen razı degilim. Quvandırğanlar da bar, pek çoq.
— Şahsiy derslerge studentlerniñ parası olmasa, bugün ana tilini qayda ögrenmege mümkün?
— Gazetalarnı luğatnen oqup tilni ögrengen çoq insannı bilem! İlk evlâ, istek kerek!
— Bir vaqıtları Mustafa Kemal Atatürk, türk tili islahatını keçirerek, ailede çalışuv usulını kirsetti: er türk tili ocası 5 ailenen çalışa edi ve böyle etip, istegen neticege irişti. Bizde, Qırımda böyle shemalar işletile bilelermi?
— Mustafa Kemalniñ islâhatı boyunca, yañlışmasam, arap ve fars alınmalardan vazgeçip, ingliz, frenk ve alman tillerinden sözler alına edi. Medeniy inqilâbını öyle añly edi! Birinciden, böyle inqilâplarnıñ tarafdarı degilim. Ekinciden, Türkiyeniñ köylerinde bugün de eski osmanlı tilnde laf eteler. İzaatsız.
Şübesiz, ailenen çalışmağa imkân bergen devlet programmaları olsa, pek yahşı olur edi, amma, maña köre, imkânsız. Qırımtatar tilnde bütün kün köstergen kanallar kerek – tek öyle etip musbet neticege irişe bilemiz. Bu, devlet siyaseti, Qırımğa kelgende ukrain tilini bilmey edik, amma bütün kün ukrain telekanallarnı baqıp, onı serbest añlaymız. Yanı tek er vaqıt diñlenilse, til menmsenile bile.
— Qırımtatar tili zengin, amma keñiş qullanışta az sözler bar. Ne içün bugün yazılğan yırlarımız sade sözler ve ibarelerden ibaret?
— Çünki yırlarnı qırımtatar tilini yahşı bilmegen insanlar yazalar. Qırımtatar edebiyatınıñ klassiklerini oqumağa kerek – Eşref Şemyi-zadeni, Şamil Alâdinni, Yusuf Bolatnı, Umer İpçini. Tek “Közyaş” divarı poeması çoq şeyge ögretip, söz zenginligini de keñişlete bile!
Aynı vaqıtta estrada yırları sede ve meraqsız olğanınen de razı degilim. Edip Asanovnıñ yırlarını memnüniyet ile diñleyim, olarda vatanperverlik ruhu sezile.
— Qırımtatar tili ve edebiyatı fakultetine studentler ne sebepten oqumağa kireler? Oquvnı bitirgen soñ qaç fayızı işke kirip ola?
— Maña köre, öz halqını sevgenleri ve ürmet etkenleri içün, öz müitimiz bar, bu, pek müimdir. Fayızlar aqqında aytıp olamayım, amma QDTR, ATR ve Meydandaki jurnalistlerniñ yarısı, QMPU qırımtatar tili ve türk filologiya kafedrasınıñ ocaları da öz vaqtında fakultetimizni bitirgen ediler.
Sübetleşti AY-melevŞE