Belli ukrain alimi, eksperti ve uquqqoruyıcısı Nataliya BELİTSERniñ 2011 senesi Brüsselde Avropa siyasiy tedqiqatlar Merkezinde (CEPS) “Qırım Siyasiy Dialogı” leyhanıñ taqdimnamesi çerçivesinde, “Qırım yarımadasında global havfsızlıq ve lokal tınçlıq” diskussiyasındaki çıqışı.
1991 senesi Sovet Birligi yıqılmazdan evel Qırımnı “sıcaq noqta” olaraq saya ediler. 90-ci senelerniñ birinci yarısında bir sıra sabıq Sovet cumhuriyetlerinde separatist davalar Balkanarda cenk doğurğanda, kene de saqına başladılar.
Meselâ, 1993 senesi belli siyasetşınas Taras Kuzyo “Ukrain, Rusiye, Qırım: Davalar üçköşesi” adlı tedqiqatında Bosniya ve Qırım arasında umumiy hususiyetlerni qayd etti ve Qırımda da aynı areketler tekrarlana bilecegini ayttı. Böyle olmağan olsa bile, 17 yıl keçken soñ aynı müellif Vaşingtonda Jamestown Fondunda “Qırım: Avropanıñ nevbetteki sıcaq noqtası?” adlı tedqiqatnı taqdim etti.
Bu, köstere ki, Qırımnı dünyada ekseriy allarda öyle tanıylar. Amma sual peyda ola: dünyada Qırım aqqında ne bileler?
Bu “bilgiler” stereotiplerge, sade tasavurlarğa esaslana:
· Qırımnıñ esas ealisi – ruslar;
· Anda Rusiyeniñ Qaradeñiz flotu yerleşe;
· 1944 senesi sürgünliginden soñ, 1980-ci seneleri başlağan repatriatsiya çoq meselelerge ve yerli ealiniñ qarşılığına rastkelip, yarımadanıñ dava potentsialını qaviyleştire;
· Eñ davalı, hususan, topraq meseleleri;
· 1954 senesi Nikita Hruşçov Qırımnı “Ukrainanıñ Rusiye imperatorlığına qoşulğanınıñ 300 yıllığı munasebetinen Ukrainağa “bağışladı”.
Qayd etmek kerek ki, Ukrainanıñ içinde Qırımğa dair fikirler ve tasavurlar bazıda farqlanalar.
İstenilgen stsenariyler aqqında tasavurlar öyle diapazonda körüneler: “Qırım daa ukrainalı olmaq kerek!” fikrinden “Ukraina Qırımnı özünden kesip taşlamaq kerek!” fikrine qadar olıp, “Ukrainanıñ aqiqiy ukrain” olması içün, şart olaraq qabul olunalar.
Ealiniñ büyük qısmı Qırım (ve Aqyar şeeri) Ukrainanıñ bölünmez qısmı olağnına inanağan vaqtında, ukrain ziyalılarından bazıları – şu cümlede belli yazıcılar Yuriy Andruhoviç ve Vasiliy Şklâr – onı nasıldır yabancı yer sayıp, Ukrainanıñ onınen birleşemecegini aytalar ve “bütün organizmniñ qurtarılması içün yabancı qısmınıñ kesip taşlanması” tezisine qol tutalar.
Umumen, Ukraina Qırım Muhtar Cumhuriyetinde aqiqiy vaziyetni añlamağanlarından çekişe, böyle doğru ve açıq-aydın malümatnıñ olmağanı Qırımnıñ “izolâtsiyasını” ve Ukrainanıñ içtimaiy, medeniy alanına zayıf integratsiyasını köstere.
Hususan, qırımtatar halqını Qırımda havfsızlıq ve stabillikniñ havfı olaraq köreler. Birinci ve ekinci çeçen cenkleri vaqtında qırımtatarlarnı çeçenlerge yardım etkenlerinde qabaatlay ediler. Rusiye KİV çeçenler ve qırımtatarlar arasında umumiy hususiyetlerni köstere ediler, ve Qırımda aynı cenk olacağını köstere ediler. Qırımnıñ Ukrainanıñ eñ davalı ve meseleli qısmı olaraq ananeviy menimsevi 2008 senesi birden kerginleşti.
Yanvar-fevralde Kosovonıñ bağımsızlığına dair qarar çıqarılğanda, bazı informatsion menbalar Qırımdaki vaziyetni Kosovonen teñeştire başladılar, Ukrainanı uydurma “qırımtatar separatizm”nen qorqutmağa tırışa ediler. Meselâ, Anatoliy Mogilöv – Ukrainanıñ şimdiki iç işler naziri – Kosovo stsenariyi çetel yardımı ile, Qırımda qırımtatarlarnıñ milliy devletleriniñ qurulmasına yardım etmek içün, Qırımda da tekrarlanacağını ayta edi.
2008 senesi avgust ayında, Rusiye-Gurcistan davasından soñ, Rusiye Federatsiyası Cenüp Osetiya ve Abhaziyanı “bağımsız” olaraq qabul etti, bu ise regiondaki aqiqiy havfsızlıq ve stabillikke menfiy tesir etti, ve Qırımnıñ kelecegi aqqında planlarğa dair raatsızlıq doğurdı. Hususan, Bernar Kuşner, o vaqıt Frenkistannıñ tış işler naziri, Ukrainanıñ Qırımı ve Moldovadaki Pridnestrovye Rusiyeniñ istegen nevbetteki yerleri ola bilecegi aqqında fikrini bildirdi.
Amma Qaradeñiz regionında eskalatsiyanıñ ola bilecegi aqqında Ukrainada (2008 dekabr – 2009 fevral, 100 respondent) ekspertler arasında keçirilgen sorav kösterdi ki, respondentlerniñ tek 19% Qırımda öyle ola bilecegini qabul eteler, aynı vaqıtta Qırımnıñ 11 eksperti arasında bu variantnı tek biri seçti:
· Şimla Kavkazda – 61
· Nagornıy Karabahta – 26
· Qırımda (ya da Ukarainanıñ başqa regionlarında) – 19
· Pridnestrovyede – 14
· Cevap bermege ağır – 1
· Siziñ seçkeniñizge köre – 10
Avropa ülkeleri, AQŞ ve Kanada ekspertlerine berilgen aynı sualler bu meselege bağışnıñ farqlı olğanını kösterdi.
2008 sensinden soñ, Avropa Birligi Qırımğa daa diqqatlı baqa, ve davağa yol bermemek içün faaliyet alıp bara.
Hususan, Qırımda işbirlik boyunca AB’niñ teşebbüsi Şarq işbirligi ve Avropanıñ eyi qomşulıq siyaseti çerçivesinde işletildi. Bir sıra leyhalarnıñ işletilüvi yardımınen (tehnik yardım, turizm, medeniyet, em de davalarğa yol bermeme, misal olaraq, daima faaliyet köstergen Qırım siyasiy dialogı) Qırımğa investorlar celp etilecekler.
AB yardımınen belli bir şartlar ile Qırımnıñ regional inkişafı agentligi qurulmaq kerek, ve o, 2011 senesi fevral ayında açıldı.
Bağımsız Ukrainanıñ yañı tarihında birinci kere “2011-2020 senelerine Qırımnıñ içtimaiy-iqtisadiy inkişafınıñ strategiyası” işletildi. Bu vesiqa Milliy strategik tedqiqatlar institutı tarafından regional temsilcilik ve bir sıra bağımsız ekspertlernen birlikte işletilip, Qırımnıñ modernizatsiyası içün yañı perspektivalar ve imkânlarnı belgiley, ve Qırım yarımadasını Qaradeñiz regionınıñ müim subyekti olaraq köre.
2011 senesi 20 yanvar künü Avropa parlamenti Qara deñizge air AB’niñ strategiyası aqqında rezolütsiyasını qabul etip, havfsızlıq suallerine daa da diqqatlı oldı. Anda, hususan, aytıla ki “… Qaradeñiz regionında faal siyaset ve devamlı müddetler içün qararlar kerek, devamlı davalar, ealiniñ köçmesi, eki tarflama davalar, qapalğan sıñırlar kibi meselelerni çezmek içün…” (21 paragraf). Bu vesiqada davalarnıñ tınç çezilüviniñ Qırım-ukrain tecribesi köz ögüne alınmay. Qırım tek bir kere 25-ci paragrafta añıla: “… Rusiyeniñ Qaradeñiz flotunıñ Qırımda yerleşüvi müddetiniñ devam ettirmesi ve regiondaki stabillikke tesir ete bielcegi munasebetinen büyük raatsızlıq bildire”.
Aqiqatta ise dünya Qırım aqqında bilmek kerek – yaramay stsenariylerniñ aşılması boyunca Qırım endi tecribe qazanıp, belli bir mehanizmlerni işletip çıqardı.
Andrey Klimenkonıñ sözlerine köre (BlackSeaNews’nıñ baş muarriri, Qırım siyasiy dialogı leyhasınıñ esas gruppasınıñ azası), “… Qırımda farqlı milletler ve farqlı statuslar temsilcileri kerginlik eskalatsiyasını duyğanda, birden, farqlı seviyede añlaşmalar başlana. Sübetleşmek ve aktual meselelerni muzakere etmek içün, yerli militsioner öz uçastkasınıñ sakinlerini ziyaret ete, müftiy pravoslav papaznen körüşe, ükümetten tış teşkilâtlar beraber toplanalar, memuriyet qurumları da dialogda iştirak eteler. Dialognıñ böyle çoqtaraflama şekillerniñ neticesinde, adet üzre, mesele yoq etile…” Amma dava çıqara bilecek faktorlar Qırımda qala, ve vaziyet o qadar sade degil.
Yarımadada kerginlikniñ eskalatsiyası 2011 senesiniñ başında aqiqatqa çevire bilecek edi, hususan, 17 yanvar künü Qırım ükümetiniñ premyer-naziri Vasiliy Cartı Qırımtatar Milliy Meclisniñ reisine açıq mektüpnen muracaat etip, qanunsız zahvatlardan qırımtatarlarnıñ çıqmasını talap etken edi, aksi alda küç qullanacağını aytqan edi.
Episi oppozitsiya siyasetçileri ve KİV tez ve faal seslenip, Cartını yarımadada etnik dava çıqarmağa istegeninde qabaatladılar. Meclis yolbaşçılığıve cemiyetniñ narazlığına diplomatik korpuslarnıñ vekilleri ve nufuzlı halqara teşkilâtları qol tuttılar.
Amma eki künden soñ vaziyet birden deñişti. 20 yanvar künü Qırım premyeri (onıñ teşebbüsi ile) Refat Çubarovnen (Mustafa Cemilevniñ birinci muavini) körüşti; soñra daa bir körüşüv olıp keçti. Eki taraf da öyle fikirge keldi ki, episi davalı sualler tek dialogda çezilecekler; küç iç bir vaqıt başqa qullanılmacağı vade etildi.
Aqmescitte Cuma Cami qurucılığı içün topraq da berildi. Qırım müftiyatı ve qırımtatar cemiyetleri bu içün on yıldan ziyade küreşe ediler; elde etilgen mahkeme qararlarına baqmadan, olarnıñ talapları yerli akimiyet tarafından defalarca red etilgen ediler. Bu seferi, ğaliba, mesele çezildi, ve bu müsbet tendentsiyalarğa halqara teşkilâtlar ve qurumlar, vatandaş cemyetiniñ teşkilâtları ve Qıırmda bazı KİV yüksek qıymet kestiler, amma, yazıq ki, umumen, ukrain cemaatçılığınıñ ve milliy KİV’nıñ kerekli qadar diqqatını celp etmediler.
Cuma Cami qurucılığın atopraq berilmesi aqqında qarar çıqarılğanda, onıñ esasına tantanalı sürette birinci taş qoyuldı. Tedbirde Qırım MC’niñ akimiyet vekilleri, Qırımtatar Milliy Meclisi, farqlı din konfessiyalarnıñ yolbaşçıları, KİV ve cemaatçılıq temsilcileri iştirak ettiler.
Bu soñki vaqialar kene tüşümege mecbur eteler ki, qırımtatar havflı ola bilelermi ya da davalar çezilüvine tınçlıq issesini qoşalar. Bu kontekstte qırımtatarlarnıñ öz aqları tiklenüvi içün küreşte tek tınçlıq vastalarnı qullanğanlarını qayd etmek kerek. Qırımtatarlarnıñ öz tarihiy vatanları – Qırımda etnikara ve dinerara tınçlıqnıñ saqlanması maqalede ketirile: Zorbalıq ekstremizmniñ yoq etilmesi boyunca ders: Qırımnıñ tatarları Valid Ziad ve Larisa Homâknıñ etnodiniy davalarnıñ yımşatuv perspektiv modelini yarattılar (http://www.csmonitor.com/2007/0220/p09s02-coop.html).
Olğan kerginlikke, potentsial davanıñ faktorlarına baqmadan, Qırım yarımadasında qanlı silâlı davalar olmadı. Bu, müsbet tecribe kereki tanılmaq, qıymet kesilmek ve qol tutulmaq kerek.
Natalya BELİTSER