LİTVA ALTIN ORDUSI

Bu maqaleni daa yahşı sayttan almaqtır

Tevton ordenge qarşı Grünvald uruşınıñ neticesine Tohtamışnıñ oğlu Calalnıñ yolbaşçılığındaki tatar at gvardiyasınıñ ücümi tesir etkenini kim bile? İÇ BİR müim kompaniya Şarq Avropada Lipets tatarlarınıñ iştiragisiz keçmegenini kim bile? Ve Osman sultanı ve Yan Sobeskiy yamin ile ekige bölüngen aqrabalarnıñ ellerinen uruşqanlarını kim bile? Er yerde TÜRKLER ve LEHLER cenkleşkenleri yazıla. Eki taraftan ise Lipka Tatarları cenkleşken ediler.

Andrey Stepanenko. LİTVA ALTIN ORDUSI

Altın Ordunıñ lokalizatsiyası – bergi ödegen şeerleriniñ yerleşüvidir. Bu şeerler pek yahşı bellidirler: Kiyev, Çernigov, Smolensk, Novgorod, ve olarnıñ arasında sızıq çızılsa, er keske belli “varâglardan yunanlılarğa” ticaret yolu çıqar. Maña köre, er şey mantıqlıdır. Ticaret yolu boyu bergi toplanılmasa, qayda toplanacaq?

“VARÂGLARDAN YUNANLILARĞA” YOL

Ve eñ meraqlısı şunda ki, tatrlar da anda yaqında bar! Tarihçılar bu yolnıñ ğarp sıñırınıñ boyunda qırımtatarlarınıñ yaşağanlarını yahşı bileler: Qırımdan bütün Ukrainadan ev Bessarabiyadan, Belorusten ve Poloniyadan ve Litvağa qadar. Olarnıñ ayrı adı bile bar – Lipka Tatarlar, yani, Lipetsk tatarları. Endi tek Lipets tatarları ve Altın Ordu tek goğrafiya baqımından degil, uquq baqımından da bir olğanını isbatlamağa qaldı. Baqıñız, Poloniya vesiqalarından ne kelip çıqa.

Jan Dlugosz hronikasında qayd etilgeni kibi, 1397 seneis Tohtamış han, Beyaz Ordunıñ miraslı ükümdarı, onı Altın Ordunen birleştirgen, Ulu Vitautastan öz insanlarnı Ulu Litvada yerleştirmege aqqını ala. “Litva” toponimi eski qırımtatar tilinde – Lipka olğanı içün, Tohtamışnıñ insanları, Beyaz ve Altın Ordunıñ tatarları endi Litva tatarları da oldılar – Lipka Tatarlar.

Oldı. İsbatlama bitti. Ne içün öyle olsa, Altın Ordunı Uralğa “köçürdiler” (kâğıtta)? Eki tahtqa, Poloniya ve İsveçre, malik olğan qralnı ya da Poloniya, ya da İsveçre qralı olaraq tarihta köstergenleri kibi, aynı sebeplerden: tarihçilerge öyle kelişe edi. Lipetsk tatarlarnı şlâhta dep, adlandırmağa da mümkün (şlâhtada tatarlar pek çoq), türk, rus, litvalı da aytmaq mümkün, onıñ içün olarnıñ arbiy ğalebeler tarihınen oynamağa qolay.

“Varâglardan yunanlılarğa” ticaret yoluna ve rus-tatar munasebetlerine qaytayıq. Mesele şunda ki, Lipetsk tatarlar aqqında yağmacılıqnen oğraşqan zapt eticiler kibi fikirler aqılğa sığmay. Haritağa baqıñız: ana (mavı tüste) o – Adriatikadan Baltikağa eñ qısqa yol, zengin Vizantiaydan büyük Ganzey Birligine ve keri.

Endi tasavur etiñiz, andan nasıl yükler keçe edi ve ne qadar. Andan EÑ büyük paralar keçe edi, ve çoq sebeplerden tüşünmek mümkün ki, tatarlar bu paralarğa toqunmay eidler, tek saqlanmasına hızmet ete ediler. Paralar içün havflı tatarlar degil edi, maniasız ticaret içün Moskva havflı edi.

MOSKVANIÑ EMİYETİ AQQINDA

Varâglardan yunanlılarğa yol, esasen, özen yoludır. Irğatlar yardımınen süreklep, Avropanıñ cenübinden onıñ şimaline qadar er angi yükni keçirmek mümkün edi. Dvina, Dnepr, Don ve, ebet, İdil AMAN-AMAN Baltik, Qara ve Kaspiy deñizlerini bir transport sistemasına bağlaylar. Amma mallarnıñ maniasız keçirilüv yolunda Moskva tura. Baqıñız ne olıp çıqa…

Malnı özen boyu yuqarı kötergende (em şimalden, em cenüpten), onıñ başına çıqasın, ileride – Smolensk-Moskva yüksekligi. Anda onğa yaqın büyük özen dünyanıñ farqlı taraflarından öz başlarına keleler, ve malnı yerli “baron-aydutlar”nıñ taşımalarına yüklep, başqa özenniñ başına qadar alıp ketmege mecbur qalalar ve qoyulğan fiyatqa – Daugava özeni, Rigağa kerek olsa; Oka ve İdil, Kaspiy ya da Onej gölüne kerek olsa; Dnepr, cenüpke ketseñ.

Bazarlıq etmek ağır – yolnıñ yarısı endi artta; öyle alda keri qaytmazsıñ, ve öyle olıp çıqa ki, Smolensk-Moskva yüksekligi boğma kibi ola. Moskvanı elinde tutqan, bazırgânlarnı da boğazlarından tuta – em cenüp, em şimaldekilerni. Bu yerde endi “ne içün Altın Ordu vaqıt-vaqıt Moskvağa kire edi?” dep soramaqnıñ vaqtı keldi. Bir şey añlaşıla: Ordu Moskvanı bir kere öz içün alğan olsa edi, red etilmeycek ükümdarlıqnı qazanır edi. Amma Ordu er seferi kete edi.

GANZEY-GENUEZ İZİ

Az belli olğan fakt: 1397 senesi Vitold ve Tohtamışnıñ Tamerlanğa qarşı tatar-litva seferine paranı Genuya şeeri berdi. Ne içün? Genuya Samarkandda ne coydı? Mesele şunda ki, 1395 senesi Tamerlan Moskvağa yol aldı, demek, “varâglardan yunanlılarğa” ticaret yolu içün havf peyda oldı. Amma… pravoslav tarihçıları yazğanları kibi, Vladimir İkonanıñ yardımı ile Timur keri qayttı. Vesiqalarğa köz yumılmasa, öyle olıp çıqa ki, Moskva tatarlar ve litvalılar yardımınen qurtarıldı, Altın Ordunıñ siyasetini ise (bu yerde Moskva baqışlı) Genuyanıñ bazırgân paraları şekillendire edi.

Tamerlan rus tarihında cesür, küçlü ve dülber olaraq kösterile, amma Tohtamış – beginelecek qadar degil. Belki, Tamerlan Moskvağa rus knâzleriniñ ricası ile yol aldı, Tohtamış ise — Genuya paralarına – Moskva tarfından azatlıq alınmasına mania edi (küçlü Tamerlannıñ altında).

Daa bir fakt: aynı 1397 senesi Kalmar Uniyası teşkil olundı, Ganzey birligini pervasız qaldırmağan. Belki, Genuyanıñ Tamerlan ile Tohtamış ve Vitold ellerinen keçirilgen küreşi Şimal Avropadaki olıp keçken büyük ticaret davanı aks ete. Ve bu munesebet ile daa bir malümat: Lipka sözü bazıda Libka kibi yazılıp telâffuz etile edi, sözniñ poloniyalı şekili de bar – 19 asırnıñ soñuna qadar yaşağan Lubka/Lupka. Amma Ganzey birliginiñ paytahtı Lübek şeeri edi, “Lübek” sözü ise “Lubka” sözüne pek oşay.

Tamam Lübekte bazıda rus knâzleri keñeş tuta ediler, ve tamam bu yerden Baltika ve Atlantika arasındaki II Yekaterina ailesiniñ olğan degerli kanal başlana.

Yoq, Lipka (Lubka) Tatarlar “Ganzey tatarlrı” demek, ya a olar Ganza, Genuya ya da Vizantiyanıñ qısmı olğanlarını aytmayım. Aytam ki, Altın Ordu dünya sistemasınıñ qısmı edi ve mallarnıñ maniasız keçirilmesiniñ kefili edi. Cenüp çetinde mal keçirilmesine Qırım hanı mesuliyetli edi, şimalde, Litvada – Lipka Tatarlar – Tohtamışnıñ adamları.

Ve, Rus aqiqatten de onlarnen davada olğan knâzlıqlarğa bölüngen olsa edi, tek Ordu başından soñuna qadar mallar keçirilmesiniñ havfsızlığını teminley edi. Ve kim bilsin, belki, Moskvadaki ordulılarnıñ bazı cezaları Genuyanıñ para ile ödelgen cevabıdır? Rus şeerleriniñ ödegen bergileri, belki, yabancı mallarına toqunğanları içün ödeme olğandır? Adetteki feodal rentası…

BİR SIRA MERAQLI FAKTLAR

Alimlerniñ araştırmalarına köre, 1591 senesi Poloniya-Litva knâzlığında 200 biñge yaqın Lipetsk tatarları yaşay edi, olarnıñ 400 yaqın camileir bar edi. Minsk şeeri ise o vaqıt Tatarskaya Slabada adını taşıy edi. 1775 senesi Seym Poloniya-Litva tatarlarınıñ yüksek statusını tasdiqlaqı. Lipetsk tatarları rus tilini bile ediler, 1930-cı senesine qadar belorus tilinde yaza ediler, amma arap ellifbesinde, amma tatar ziyalıları leh tilinde laf ete ediler. 1939 senesi Poloniya Ordusında öz urbası ve bayraqları ile Lipetsk tatarlarınıñ polkı ğayrıdan tiklenilgen edi. Bu polk Poloniya zapt etilgeninden soñ faşistler ile küreşken soñki ordulardan biri edi.

Tohtamış han Lida şeeriniñ gubernatorı vazifesinde öldi. Tamam tatarlarnıñ topraqlarında – Qırımdan, Ukrainadan, Poloniyadan ve Litvağa qadar – yeudiler inkvizitsiya devirinde saqlanmaq yerini taptılar. Ve tamam bu yerde, Qırımdan Lvovğa qadar ermeniler ve yunanlılar öz evlerinde ediler – 1783 senesi Qırımnıñ anneksiyasına qadar.

ALTIN ORDUNIÑ YIQILMASI

Lipetsk tatarlarnıñ soñu 1672 senesine kele, Poloniya ve Türkiye arasındaki cenk neticesinde “tatar isyanı” olğanda. Tırnaqlar içinde yazam, çünki bu añlaşılmağan bir ikâyedir. Tatarlar öz beylerine hızmet etken, öz topraqlarında yaşağan, serbest, öz aqlarıne malik olğan askerler ediler. Kimge qarşı “isyan” ete bile ediler? Anda asıl da ne olıp keçti?

Cevabımız endi bar. 1707-1711 seneleri qazası neticesinde Gibraltar boğazı açıldı, ve endi 1713 senesine ticaret yolları deñiştiler. Bu da Ordunı öldürdi.

MÜELLİFTEN: kitapnıñ tamamı livehistory.ru saytında.