Cenübiy-ğarp Qırımnıñ dülber yerinde, Baba-Dağnıñ töpesinde yarımadanıñ eñ büyük “qoba şeeri” Manğup-Qale yerleşe – orta asır kinazlığı Feodoronıñ paytahtı. Bu yerde, taş mezarlar, ğayıp olğan evlerniñ mağazları, ibadethanelerniñ esasları, kinaz saraylarnıñ qalıntıları ile tolu 98 ga meydanlığındaki qulan platoda vaqıt sanki toqtadı. Amma öyle degil: Manğup öz ayatınen yaşamaqnı devam ete, gipnoz etip, keçken asırlarnıñ müitine daldıra. Tüzlükte sakin ve sade olıp, uçurımlarğa yaqın yerlerde özüne çeke, havflı ola.
Tabiat bastionı
Öz sakinleri tarafından terk etilgen qadimiy şeerler, tsitadeller, kermenler daima meraq doğura ediler. Manğup-Qale de diqatsız qalmay edi. Bu unikal “qoba şeeri” Bahçisaraydan 20 km uzaqlığına yerleşe. Manğupnıñ soñki şeerleri – karaimler – onı XVIII asırnıñ soñunda terk ettiler. Şimdige qadar o, Qırım arheologları çezmege tırışqan sırlarını saqlay.
Bugün Manğup – Qırımda eñ sıq ziyaret etilgen yerlerinden biridir. Onıñ viraneleri episi ziyaretçilerinde büyük teessüratlar qaldıra. Bu yerge tek sade turistler degil, adetten tış istidat saipleri de tüşmege tırışalar: mediumlar, ekstrasensler, kontaktçılar ve bioenergetikler.
Olar episi aytalar ki, Manğup özüniñ çoq sayılı suniy qobalarnen – quvet yeri. Bu yerde farqlı submedeniyetler temsilcilerine rastkelmege mümkün: qadimiy sanskritte yırlağan hippiler, tolkiyenistler, menestreller, ve atta dağ eteginde skif-sarmat devriniñ daa açılmağan skleplerni qıdırğan “qara” arheologlar.
Bugün Manğup – macera sevdaları içün aqiqiy Mekkedir. Oña ketken yol dülber Qaralez vadisinden yaqında qırımtaralar tarafından tiklenilgen Hoca-Sala köyüne alıp bara. Tamam bu yeren Manğupnıñ tekrarlanmaz manzarası açıla: üç teren yılğanen kesilgen dört burun. Er burun ve yılğanıñ öz adı ve tarihı bar. Ğarp tarafından Çamlı-burun, şimal-ğarp tarafından Çufut-çeargan-burun, şimal-şarq – Elli-burun ve şarq – Teşikli-burun.
Şimalden Manğupqa üç yılğadan da köterilmege mümkün: Taban-dere, Gammam-Dere ve Qapu-Dereden, cenüp capnıñ üstüne ise çıqmaq çaresi yoq. O, etraftaki vadilerden 250-300 metr yüksekligine köterile. Yanına kelmek imkânı yoq.
Bu dağ tabiat tarafından qalege çevirildi, insan ise tek bazı yerlerde onı pekitti.
Gotiyadan Feodoroğa
Arheologik malümatlarğa köre, suvnen teminlengen ve duşmanlar içün keçilmesi ağır olğan Manğup platosı insanlarnı daa eneolit vaqıtlarından celp ete edi. Bu yerde tavr qabilelerniñ (M.E. 1 biñ s.) izleri tapılğan edi. Endi M.S. III-IV asırlarda Baba-dağnıñ aldı ve Manğupnıñ dört burunında da sarmat-alanlar yaşay ediler. Qırımğa birinci asırlarda kelgen bu qabileler got birliginiñ alman qabilelerniñ basqısından bu yerge keldiler. Bir qaç yüzyıldan soñ gotlar da gunnlar basqısından Qırımnı terk ettiler. Olar yerli farqlı etnik ealisinen qarışıp, Gotiya adınen belli olğan Manğupta yerleşken merkezi ile Dori devletiniñ yaratılmasında iştirak ettiler. Yaş devlet, XVI asırda yarımadağa genuezler kelmegence, şimdiki Balaklavadan Aluştağa qadar dağ Qırımnıñ ğarp qısmını ve yalı boyu qısmını qaplap alğan yerde yerleşe edi. Gotiyanıñ birinci paytahtı Doros edi. Şeer Teşikli-burun platoda peyda olğan edi. Şeer yahşı qorçalanğan edi. Etnik terkibine köre şer pek farqlı edi. Bu yerde tavr-skif, skif-sarmat, got-alan, ellinlerniñ nesilleri yaşay ediler. Vaqıt keçkeninen Doros Bizans patriarhına tabi olğan Qırımda Got yeparhiyasınıñ merkezi ola. VII asırnıñ soñunda ise Dori Hazar kaganatınıñ tesirine tüşe.
IX asırnıñ ekinci yarısında şeer yañı qale divarlarınen qorçalanğan edi. Ondan da ğayrı, eski mudafaa sisteması bütünley tamir etilgen edi. Şu vaqıttan Manğup (tarihiy menbalarda Dorosqa endi öyle ayta ediler) çoq asırlar devamında ayaqta qaviy tura.
X asırdan XIV asırnıñ ortasına qadar devir Manğupnıñ tarihında eñ qara sayıla. Belli ki, Bizans imperatorlığınıñ qısmı olıp, “Feodoro kinazlığı” adını ala.
XIII asırda, Altın Ordu devirniñ vaqıtlarında, Manğup belli bir mustaqilligini saqlap oldı. XIV asırnıñ ortasında bu yerde qurucılıqlar başlana. Büyük kinaz sarayı qurula, qalıntılarını bugün Teşikli-burunda körmege mümkün. Toplanılğan bazilika tiklenile, yañı evler qurula. Tsitadel pekitile ve “ekinci sıra mudafaa” peyda ola – divarlar, qaleler, olar yılğalar tarafından Manğupqa kirişini qapattılar.
Kinaz sülâlesiniñ sırları
Manğup aqqında aytqanda, onıñ ükümdarlarını da unutmamaq kerek – Gavraslar sülâlesinden belli got kinazlar sülâlesi. I Aleksey Gavrasnıñ ükümdarlığı vaqtında harap alda olğan Feodoro kinazlığı küçük aqiqiy imperatorlıqqa çevirildi. Böyle etip, onıñ teşebbüsi ile saray ve Kalamitada (şimdiki İnkerman) halqara ticaret portu quruldı. Kinaz birinci Qırım hanı Haci Giraynen dostluğını pekitti, evlenüvler yardımınen Konstantinopol ve Trapezunda imperator evlerinen aqrabalıq munasebetlerini qurdı. Onıñ ölüminden soñra tahtqa büyük oğlu II Aleksey çıqa, soñra – küçügi İsa beyge. Ekinci Qırım hanı Mengli Giraynıñ yardımı ile Genuyanen duşmanlıqnı toqtattı. İttifaqdaşlar: Gotiya, Genuez Kafa ve Qırım Hanlığı – Osmanlı İmperatorlığı tarafından kelgen umumiy havfqa qarşı birleştiler. Amma 1475 senesi baarde II Alekseyniñ oğlu Aleksandr devrim keçirip, tahtqa çıqtı. Amma kinazlıqnıñ başında turıp olamadı. Aynı sene Manğup türk orduları tarafından zapt etildi. Aleksandr cezalandırılıp, öldürildi, oğlu Aleksey islamnı qabul etti. Belli ki, Aleksandrnıñ oğlu Kemal bey Osmanlı imperatorlığında muvafaqiyetli diplomat karyerasını yaptı.
Feodoronıñ inqırasından soñra yañı devir başlandı. Saray qale ola: bu yerde türk memuriyeti ve garnizon yerleşe. Şeer ise yaşamağa devam ete. 1774 senesi, Küçük-Kaynacir añlaşması imzalanğan soñ türkler şeerden kettiler, şeer sakinleri ise yaqın vadilerge köçtiler, anda yaşamaq içün şaraitler yahşı edi. Ve tek karaim cemiyeti daa bazı vaqıt şeerde qalğan ediler.
Turistlerniñ quvançı
Manğupnıñ qurucılıqlarından tsitadel ve şarq burundaki qale eñ yahşı saqlanıldılar. Bir vaqıtları qale üç qatlı bina edi. Yuqarı qatlara yaşay ediler, aşağıda – arsenal ve apishane. Fasadnıñ arhitekturası saray üslübinde edi. Ortada keñ kiriş, er taraftan ve ekinci qatta – pencereler. Soñki yıllar qazmaları neticesinde tsitadel içinde ev-mesken kvartalı tapıldı. Şimal yılğağa yaqın “içki şeerni” suvnen teminlegen quyu bar edi. Burun ortasında sekiz taraflı bazilikanıñ qalıntıları körüneler: belki, bu kinaz kapellası. Bu yerde çoq suv toplamaq ve yüzüm sıqmaq içün yapılar, qabirler bar.
Burunnıñ eñ soñunda devriye qulesi bar edi, XIV-XV asırlarda keşişhane yanında yerleşe edi. O, bir qaç seviyede yerleşken ve bir birinen ağaç merdivenler ile bağlı olğan qobalar kompleksi edi. Bu kompleksniñ eñ meşur qobası – Davul-Qoba, böyle adını yahşı akustikası içün aldı. Arheologlar bu qobanıñ nasıl maqsadlarğa qullanılğanına dair farqlı fikirler bildireler. Birevleri bu yerde kinaz hazinesi olğanını aytalar, başqaları – apishane. Bu, eki qatlı qoba: aşağı qısmı qayada kesilgen, yuqarı – taştan qalanğan. Ğarp ve şarq divarları yıqılğan ediler, teşik peyda oldı, Manğupqa şimalden kelseñ, aşağıdan o pek yahşı körüne. Daa eki merdiven aşağı, ortasında kolonnası olğan büyük zalğa kete. Bu kolonnağa ursañ, davul sesine oşağan bir davuş kele, bu kompleksniñ adı da ondan kele.
Gülnara ABDULAYEVA
