“Ayğa barıp kelmek olar ile laf etmekten qolaydır”

11.05.20160:19

Efsaneviy ustanıñ 90-yıllığı arfesinde hafızamda 1965-66 seneleriniñ vaqiaları açıq aydın peyda oldı, o vaqıt biz Bekabaddan üç genç adam halq temsilcileri olaraq Moskvağa yollanıldıq. Eskender Cemilev, İdris ve meni Moskva yağmurlar ile qarşıladı. Yağmur şıpırta, er yer yağmur selleri, ıslanğan alda biz BDNH-ğa barıp çıqtıq, anda ‘Altay’, ‘Voshod’ müsafirhanelerinde bizim temsilcilerimiz yerleşkenler. Bizni Muhsim Osmanov ve Riza Asanov qarşıladılar, Muhsim ağa kör olsa da, kelgenlerni davuşlarından tanıp, er kesni adı yolunen bile edi. Azırlıqnıñ sıcaq müiti, er angi areketlerge azırlıq başımıznı aylandıra edi. Yol başında berilgen nasiatlar, biz Ali ile Veli degil de, qırımtatar halqınıñ temsilcileri olğanımız miyimizde o qadar teren oturıp qalğan ki. Er bir sözümiz ve areketimizge köre bütün halqqa qıymet kesecekler. Er kes ile tanıştıq, halq sefirleri SSSR-niñ er bir köşesinden kelgenler. Nam qazanğan insanlar: fırqa ve akimiyet hadimleri, yazıcılar, alimler, cebeciler, partizanlar.

Milletniñ böyle renkler toplamını közetkende ğurur qaplap almaqta edi. Bizni taqımlarğa ayırdılar, büyükni tayın ettiler, er kün umumiy toplaşuv keçirildi. Er bir region temsilcilerinden ibaret ştab çalışa edi, er kün yapılğan iş boyunca esabat berildi, vesiqalar tertip etilip muzakere etildi, vesiqalarnı ЦК КПСС qabulhanesine tapşırıldı, Yuqaru Şura, Nazirler Şurası, ЦК ВЛКСМ, yazıcılar Birligi, gazetalar muarririyeti er angi erbaplar ile körüşüvler azırlay ediler. 1965 senesi 4 sentâbr künü Yuqarı Şura Prezidiumnıñ qabulhanesinde bizge 5 sentâbrde on insandan ibaret temsilciler delegatsiyasını SSSR Yuqarı Şura Prezidiumnıñ Reisi Anastas Mikoyan qabul etecegi aqqında haber ettiler. 5-inci sanında körüşüv otkerildi, o bir saattan ziyade devam etti, cenk veteranları, alimler çıqışta bulundılar. Yaşlar adından bu satırlar müellifi çıqış yaptı. Bütün gece azırlanğan çıqış 5 daqiqada nasıldır bir qozğalama ve is içinde olıp keçti. A. Mikoyan kendi çıqışında söyledi ki: ‘ 196 600 insan sürgün etildi: qadınlar, qartlar, balalar Orta Asiya cümhüriyetlerine, Ural, Sibirge sürgün etildiler. Episi talaplarınız doğru. Men episini Politbüroğa haber eterim. Amma şimdi er şeyni qaytarıp olamaymız, mürekkep halqara müit. Halqıñız yahşı yaşay, kendi gazetañız, ansambliñiz bar, teleyayınlar alıp barıla’.

Memnüniyetsizligimiz ve çorlanmamıznıñ sıñırı yoq edi. Künlerden bir kün bizni bir qaç adam etip keleyatqan temsilcilerni qarşılamağa yolladılar, aqşamğa yaqın qayttıq ve yazıqsınuv ile Amethan Sultannıñ kelgeni, adamlar ile qonuşqanı, hatıra olaraq fotosüret yapqanı aqqında haber aldıq. Oyle oldı ki, biz umumiy fotoğa kirmedik, amma çare yoq edi. Bu bizge cesaret berdi ve biz Amethan Sultanğa Jukovskoye şeerine özümiz ketmege qarar berdik.

Ve mına biz Jukovskiydemiz, uçucılar eviniñ ekinci qatında bizni qaramannıñ ömür arqadaşı İnna Maksimovna qarşıladı, o ameliyattan soñ edi, közleri yaramay köre ve zornen yüre edi. Uçucılar evinde yaqın sınav poligonı yerleşken edi, Amethannıñ eski ‘Pobeda’sı bar edi. O çıqqanda signal basa edi, 15 daqiqadan soñ artıq evde ola edi. Pencereden baqıp, biz eyecan ve sabırsızlıq ile efsaneviy ustanı, bir büyük batır olaraq köz ögümizge ketirip, bekley edik. Qapı açıldı, başı tazlanğan, orta boylu kesmentik bir er kirdi, yağlanğan kitelinde eki altın yıldız asılı edi. Biz oña qarşı adımladıq. Amethan quvançnen: ‘Koydeşler, hoş keldiñiz!’ – dep bağırdı ve biz qucaqlaştıq.

Subetler, suallerniñ soñu yoq edi. Sokolniklerde çiberek kafesi olğan, Asan ağa ve maestro muzıkant İsmail Ametov aşhanede ocaq yanında bir şeyler ırımlay ediler, bu vaqıtta biz ise biri-birimizge söz bermeyip, Amethanğa sualler berip, onı diñley edik. İsmail aşhaneden çıqıp fortepiano üzerine oturdı, yavaş-yavaş avalarımız yañğıradı. İsmailniñ davuş tembri hoş edi, o yavaştan yırlap, ustalıqnen çala edi.

Muzıka ket-kete yüksekleşti, bütün odanı toldurdı ve açıq pencerelerden tışarığa çıqıp kete edi: ‘Şu Yaltadan’, ‘Aq Yar’, ‘Aluştadan esken yeller’, ‘Tatarlığım’ – yırlar biri digerini deñiştirdi ve duymadan epimiz yaırlap başladıq. Başını qollarına tayap Amethan indemeden bizni diñley edi, közleri dım edi. Aşhanede pişken, qavurılğan yemekler sofrağa keçti. Stakan çıñıldısı, tostlar, sıcaq sözler… Elbette, qaytarma yañğıradı, Amethan yerinden sıçradı, kürsülerni çektik, qaytarmadan sanki bütün ev qıbırdandı. Közlerimizde quvanç qığılçımları, er kes şeñ oynamaqta, Amethan qasırğa kibi aramızda oynadı. Qaytarmanı yırlar deñiştirdi, soñra subetler ve kene er şey yañıdan. Sürgünlikte nasıl yaşaysız, kim olıp çalışasız, milliy areketke nasıl keldiñiz, yaşağan yerinizde nasıl davranalar. Hatırlavlarımıznı (babalarımız cenkte, biz satqınlar oldıq, açlıq ve hastalıqlardan halqnıñ yarısı öldi, Farhadstroyda sürgün etilgenlerniñ 80 faizi öldi) diñlerken Amethan tişlerini, ellerini sıqa edi, közleri ağrılar ile toldu. ‘Meni çağıralar ve deyler: Bu işke soqulma, sus!’. ‘Ayğa barıp kelmek olarnen laf etmekten qolaydır’, — dep netice çekti Amethan.

Mikoyan körüşüvde Amethan onıñ oğlu aviakonstruktor ile dost olğanı aqqında bildirdi. Biz oña Mikoyan onı pek sayğanı aqqında haber ettik. O, ‘Meni Normandiya Neman eskadrilyanıñ yubileyine davet eteler, de Gol prezidenti ile körüşecekmiz, alımız aqqında tarif eterim’, — dedi.

— Amet ağa, uçmañız artıq, sizge bir hıyanetlik yaparlar, siz er vaqıt halq temsilcileri ile berabersiz, episi vesiqalarnı imzalaysız. Siz halqqa kereksiz.

— Yoq, ballar, men uçmasam, er şey bitti, ekimler endi sebepler tapalar, amma men olarğa yalvaram ve kene kokke.

Subetimiz Qırımğa keçe. Balalığımnı hatırlap, Alupkanı, mektepni… ‘Vatan – bu aziz bir şeydir, mektepte Vatannı ne içün sevesin mevzusında inşa yazmağa vazife berdiler, men yazdım: ‘Qara deñiz, Ay-Petri, Qırım içün sevem’. Maña eki qoydılar, ne içün şimdige qadar añlamayım. Qara deñiz, Ay-Petri, Qırım olmasa, dünyada yaşamaq kerekmi?

Er kes tınç ve tüşünceli edi, olarnıñ er biri er angi vaqıt Qırım ve Qara deñiz içün canını bermege azır edi. Sofra üzerinde biz ile oturğan, alçaqgönülli Amethan közümizde Qırım ve Qara deñizni, dağları ve ormanlarını, Ay-Petri, Ayuvdağ, Çatırdağını mücessemlemekte edi.

1971 senesi fevralde deşetli facia olıp keçti, Amethan ketti. Buña inanmağa istemey edik, amma er yerde yañı Amethanlar doğula ve ose edi. 1973 senesi Moskvağa kelgende Novodeviçye mezarına keldim, Amethannıñ büstını kördim, uzun vaqıt devamında tunç yüzüne baqıp turdım, köz ögüme Amethan Sultannıñ evinde olğan körüşüv, unutılmaz bir kun keldi…

P.S. Bügün, cenk yılları tek adı ile duşmanğa deşet ve qorqu saçqan, cenkten soñ ise uçaqlarnıñ, kâynat tehnikasınıñ nam qazanğan sınavcısı olğan efsaneviy ustanıñ 90-yıllığında Qırım MC YŞ-sı sovet sisteması yapqan vahşiy cinayetini – bütün qırımtatar halqına qarşı genotsidni — nasıldır bir derecede doğrutmaq kibi unikal imkânını ğayıp etti. Halqara aeroprtqa Allahtan kok insanı, Amethan Sultannıñ adını berüvde red etildi. Daa bir kere ayvan tebbesümi kösterildi, qabaatsız insanlarnıñ sürgün etilmesi, belki, aynı adamlar tarafından yapılğandır, Allahtan olsunlar! Yanı yıldızlar da, qaramanlar da, aeroport adı da olur. Amethan ise yaşadı, yaşay ve halqı yaşağanı qadar yaşaycaq.

Arsen ALÇİKOV,

23 oktâbr 2010 s.

Milliy areket veteranı, doğma Aluşta rayonı, Şuma köyünden.