[Gülnara Abdulayeva azırladı]
1849-1857 seneleri Moskvada çıqqan “Vremennik imperatorskogo Obşçestva İstorii i Drevnostey Rossiyskih” (“Rusiye eskilikler ve tarihler imperatorlıq cemiyetiniñ vaqıtnamesi”) ilmiy-tarihiy neşirde 1856 senesi 24-ci kitapta Morduhaynıñ oğlu Ravvi İakov karaimniñ malümatı basıldı. Bu iş qadimiy yeudi tilinde Ravvi İlyaniñ “İgeret-Gavi-Kuvah” kitabına ilâve olaraq neşir etilgen edi, bu yerde müellif Qırım hanı Murad Gireyniñ 1683 senesindeki Vena seferinde iştiraginden soñ olıp keçken vaqialarğa dair bir qaç tarihiy añlatmalar bere.
“Türkiye Sultanı İbraimniñ oğlu Sultan Mahmedniñ tahtta bulunğanıñ 37-ci senesinde, 1683 senesi ulu vezir Kara-Mustafa-Paşa büyük ordu ile Vena şeerine qarşı Alman topraqlarına yollanılğan edi; amma almanlar tarafından yeñilgen edi. Kara-Mustafa-Paşanıñ bütün zenginlikleri tutıp alındı, özü qorqıp qaçtı. Sultan eñilgeni içün pek açuvlandı ve vizirni öldürmek emirini berdi. Aytalar ki, bu cenkte hainlik yer alğan edi.
Aynı bu sene büyük bereket olğan edi.
Aynı bu cenkte Murat-Giray-Han öz oğluları ile, ve Qırım-Giray-Hannıñ oğlu Haci-Giray-Sultan iştirak etken ediler. Soñkisi cenkte ayırıldı, duşmannı yeñdi. Bu qaramanlıq içün Qara-Mustafa-Paşa onı han tahtına 1683 senesiniñ sentâbr ayında oturttı, kelecek seneniñ mart ayında ise o, Bahçisarayğa kelip, tahtqa çıqtı. Ondan evel tahtta olğan Selim-Giray-Hannıñ eki oğlunı yanında qaldırdı, Devlet-Giray-Sultannı Kalga-Sultan yaptı, Azim-Giray-Sultannı ise – Nur-ed-din-sultan. Soñkisi cenkte qaldı, ağası Kalga-Sultan Gaci-Giray-Han ile Qırımğa keldi. Biraz vaqıttan soñ Haci-Giray-Hanğa qarşı fitne qurdılar, oña Selim-Giray-Hannıñ oğlu Kalga Sultan, Devlet-Giray-Sultan, memurlar qoşula ediler. Olar öz niyetini ulu vezir Bagdır-Ağağa açtılar, öz işi aqqında halq ve Hannıñ hızmetçilerinen laf ete ediler ve oña ücüm etmek istey ediler. Han, añlaşma aqqında bilip, Bahçisaraynı terk etip, bir qaç hızmetçisi ile mangupqa ketti ve anda 1684 senesi 3 iyunden başalap yaşadı. Kalga-Sultan bu şeerni öz ordusı ile zapt etti ve 40 kün devamında bir kimsege ne kirmek, ne çıqmaq izin bermey edi. 11 iyun künü isyancılar Sultan Mehmedke Haci-Giray-Handan tahtnı alıp, Selim-Giray-Hanğa bermek ricası ile elçilerni yolladılar. Sultan olarnıñ isteginen razı oldı ve yaqında olğanlarından İtruhuhnı yolladı, o, Haci-Giray-Hanğa kelip, onı Qırımnı terk etip, Konstantinopolge ketmek içün qandırmaq tırışa edi. Han razı oldı, ve Manguptan çıqıp, Balaklavağa gemige minmek içün ketti. Anası da anda oğlunı ozğarmaq içün kete edi. İsyancılar oña yolda ücüm etip, zenginliklerini tutıp aldılar. 25 iyun künü Haci-Giray-Sultan gemige oturıp, Konstantinopolge ketti (Allah yolunı açıq etsin!). 12 noyabr künü Selim-Giray-Han Bahçisarayğa kelip çıqtı ve tahtqa çıqtı. Bu onıñ tahtqa çıquvınıñ ekinci defası.
Bu sene (1684) boğday alınğan vaqıtta Qırımğa, Rumeliyada ve Moldaviyda açlıq oldı. Aytalar ki, soñki devlette öyle açlıq oldı ki, fuqare insanlar başqa yerlerden kelgen birisini körgende, atlarınıñ ögüne tüşip, olarnı da yanlarına almasını yalvara ediler, olar ırğat olurlar, tek açlıq ölüminden saqlanmaq içün. Aytalar ki, paytaht şeerde, Yassalarda, o qadar palılıq edi, bir ölçü boğday 1600 baqır levkağa (16 kümüş levka) satıla edi: bu ölçü 45 ok çeke, ok ise — 400 drahma. Qırımda açlıq 1684 senesiniñ avgust ayında başlandı, 1685 senesiniñ mayıs ve iyun aylarında Bahçisarayda boğdaynıñ dörtte biri 500 levkağa, Qarasu-Bazarda ise 880 levkağa qadar köterile edi.
Men özüm, dey bu añlatmalarnı yazğan, 1 oka unnı 12 levkağa 1685 senesi 6 iyun künü Kır-yerde aldım, Qarasu-Bazarda 1 oka boğday unı içün 15 levka bere ediler, saraçin tüyge 36 levka bere ediler. Eşitile edi ki, Kafada 30 ve 25 drahma ötmek 1 levka Selim-Giray-Hannıñ kapiklerine berile edi. Tek ötmek degil, başqa aşayt mallar da pek paalı ediler. Meselâ, 12 ceviz 1 levkağa satıla edi. Selim-Giray-Han şeerge ömek ketirmegenlerini körip, öz memürlarını köylerge ötmek qıdırmağa yollay, eger ötmek tapılsa, şeerge satlıqqa ketirsinler, insanlarnı açlıqtan qorçalamaq içün. Ötmekni ketirip, satmağa başlağanına baqmadan, açlıq, Allah yağmur bermegence, yengilleşmedi. Kır-yer şeerimiz sakinleriniñyüreklerine Allah merametlik berdi. Zenginler fuqarelerge yardım ete ediler, er kes alına köre, Allah yapqanlarını qaytarsın!
1686 senesi de bereketli degil edi: boğdaynıñ dörtte biri 400 levkağa satıla edi, tarı – 240 l.: palılıq 1687 senesiniñ noyabr ayına qadar devam ete edi. Bu ay bizge Konstantinopoldeki isyan aqqında haber keldi: Sultan Mehmedke qarşı belli sakinler ve yolbaşçılar arasında fitne qurulğan edi, Sultan Mehmed çoq cenkler alıp barğan, çoq şeerlerni zapt etken, çoq devletlerni özüniñ ükümdarlığına alğan edi ve 26 yıllıq cenklerden soñ Krit adasını aldı. Ükümdarlığınıñ 40-cı senesinde tebaaları isyan etip, 6 noyabr 1687 senesi onı tahttan çıqarıp, zindanğa oturttılar, onıñ yerine Sultan Selimni seçtiler.
Bu seneniñ dekabr ayı pek yağmurlı edi. Nevbetteki eki ay devamında ne yağmur, ne qar yoq edi; tek 14 mart 1688 senesi biraz yağmur yağdı, ve bu aydan başlap, ötmek fiyaı köterile başladı, 13 kün men boğdaynıñ dörtte biri içün 180 levka berdim, tarınıñ dörtte birine 728 l.: bir oa un içün 21 l., bu fiyatqa köre unnıñ Kozlov batmanı 140 kümüş levka tura, yani 11 000 levka Selim-Giray-Hannıñ kapigi, kümüş levkanıñ fiyatı 100 baqır levka. Tarı okası – 16 l., saçin tüyi 20 l., tuzlu qoy eti okası 14 l., tuzlu olmağan soyu – 10, kepek – 8 l. Deyler ki, köylerde un okası 25 l., piçen okası – 5-6 l., sığır yağı okası – 50 l., bekmez – 18 l., on ceviz – 1 l., boğdaynıñ dörtte birini Kozlovdan Bahçisarayğa alıp kelmek içün – 90 l. Bu seneniñ baarinde qoy qozularınen 170 l., eçki ulaqlarınen – 150 l., sığır – 7 çervonets.
Tatarlardan çoqusı qan ve mal ölüsini aşay ediler, deyler ki, çoqusı soqaqlarda, bazarlarda öle edi, azbarlarda ağlav ve iñlev eşitile edi. Ev-evden sorap yürgen fuqareler pek çoq edi. Bu sene altın, kümüş, baqır şeyler, anterler pek ucuz satıla edi. Altınnı 60-70 l. bere ediler, baqır okosını 40-35 l.: çoqusı öz şeylerini ötmek almaq içün satqan ediler, fuqare olıp, ev-evden yüre ediler. Fuqarelerden pek çoq insan açlıqtan ölgen edi, bazıları köylüler, soqaqlarda kömülmeyip yata ediler”.
(karaimceden tercime A.S. Firkoviç)