Sürgünlik: tanuvdan mesüliyetke

Genotsid cinayetiniñ ihtarı ve cesası aqqında konventsiyanıñ IV maddesine köre: “Genotsid ya da qaysı bir başqa III maddede keçken cinayetlerinden birini yapqan şahıslarğa konstitutsiyağa köre mesüliyetli akimler, memurlar olmağanına baqmadan ceza berilmelidir”. Bu şunı köstere ki, genotsid cinayeti subyektlerine tek ayrı şahıslar ait olalar. İndividual mesüliyetlikni pekitken bu madde natsist cinayetçilerine qarşı Nürnberg protsessiniñ neticesidir. Societas delinquere non potest — yuridik şahıslar cinayetler yapıp olamaylar. Ondan evel ise halqara uquqta Brian-Kellog doktrinası üküm süre edi. Oña köre, halqara cinayeti olaraq yapılğan agressiya içün devlet mesüliyetlidir. İndividual mesüliyetlik printsipine köre cinayetler içün tek ayrı şahıslar olmalıdır, bu 17 iyul 1998 senesi Halqara mahkemeniñ Roma statutnıñ 25 maddeniñ 2 qısımında aytıla: “Mahkeme yurisdiktsiyasına kirgen cinayetni yapqan şahıs individual tarzda mesüliyetlidir ve bu Statutqa köre oña ceza berilmelidir”.
Lâkin paradoksnı köremiz. Bir taraftan, Konventsiya ömürleri uzun olmağan şahıslarnı genotsid yapqanları içün mesüliyetlikke celp etmek aqqını bere. Konventsiya qabul etilgen soñra yapılğan genotsid faktlarnı közge alğanda, bu mantıqlıdır. Başqa taraftan ise, 1968 senesi İnsanlarğa qarşı ve arbiy cinayetlerge müddet eskiligini qullanılması aqqında konventsiya qabul etildi, bu yerge genotsid de kire. Neticede öyle olmaq mümkün ki, Konventsiya mesüliyetlikke celp etmek aqqını bergen insanlar bu vaqıtqa qadar öle bileler. Ondan da ğayrı, şahısqa genotsid yapqanı içün ceza berilir, amma bizge onıñ tarafından cinayeti neticesinde bizge ketirilgen zararını ödemek imkânı da meraqlı. Körüne ki, böyle imkânnıñ olması er vaqıt degildir. Nasıl etip bir ya da bir qaç insan bütün milletke ketirilgen zararını ödep olurlar? Bu sebepten, biz devletniñ genotsid yapqanı içün halqara-uquq mesüliyetlik imkânlarını baqıp çıqmağa tırışırıq. Halqara uquq doktrinasında devletniñ halqara cinayet yapqanı içün mesüliyetligi mahkeme hususiyetini taşığanını tanığan nufuzlı bir yöneliş bar. Romaniya uquqçı-halqaracı Vespasian Pella ayta ki, devlet halqara uquqnıñ faaliyet köstergen subyekti olaraq ayrı şahıslarğa qoyulğan qanun talaplardan çetleşmek, olarnı qabaatlağan cinayetlerini özü yapıp olamay. Eger yuridik şahıslar (teşkilâtlar, müessiseler) insannıñ istegine köre meydanğa ketirilip, faaliyet köstergen fiktiv teşkilât olsa, devletler ise milletni temsil eteler, milletniñ olması da individniñ istegine bağlı degil. Pellanıñ fikirine köre, devlet milletniñ toplum istegini ömürge keçire. Eger de böyle istek cinayetli olsa, mesüliyetlik devletke yani milletke tüşe. Nürnberg protsessinde iştirak etken frenk uquqçı Rene Donnedye de Vabr qayd etti ki, Ekinci cian cenknden soñra Almaniyanıñ mahkeme mesüliyetligini kerçekleştirilmesine mania olğan sebebler – sözsüz kapitulâtsiyanen onı suverenitetten marum etüv, onıñ bütünley okkupatsiyası. İran tedqiqatçısı M. Farhad devletni halqara-uquq mahkeme mesüliyetligine celp etilmesi celp etmesi yararına böyle hususiyetlerni köstere: uzun vaqıt devamında yaşaması (insan ömrüne köre çoq qat uzun), halqara uquqlar bozulmasınıñ açıq-aydın körünmesi, buña köre de devlet tarafından yapılğan cinayetini isbatlamaqnıñ daa büyük imkânı olğanıdır, ayrı şahısqa köre ketirilgen zarar ödemesi kefillikniñ daa yüsek seviyesidir, belli bir yerge bağlı olğanı içün taqipten qaçmaq imkânsızlığıdır. Niayet, halqara uquqnıñ professorı Yuriy Barsegov genotsidni territorial ekspansiya siyasetniñ qısmı ve qaçınılmaz neticesi olaraq köre edi. “Genotsid tek maqsadına köre degil de, yapıluvına köre de devlet cinayetidir. Bütün milletni yoq etmek tek devlet ükümet apparatı yardımınen – ükümet, yerli memuriyet, ordu, politsiya, propaganda hızmetleri, kütleviy matbuat vastaları – yapıp ola”. Bu yerde pressornıñ aytqanı ve Genotsid cinayetiniñ ihtarı ve cesası aqqında konventsiyanıñ IV maddesi arasında zıddiyet körünmey. Barsegov öz sözlerinde köstere ki, genodsidni yapqan devlet ükümet apparatı vastasınen çalışa, apparatnı ise memurlar gruppası (ya daa bir memur) temsil ete. Tamam bu memurlar aqqında IV maddede aytıla: “Genotsid ya da qaysı bir başqa III maddede keçken cinayetlerinden birini yapqan şahıslarğa konstitutsiyağa köre mesüliyetli akimler, memurlar olmağanına baqmadan ceza berilmelidir”. Umumen ise başqa cinayetler içün kibi, devletniñ genotsid içün mesüliyetligi çoqtan-çoq añlaşmamazlıqlar doğura, olar da öz nevbetinde devletniñ genotsid içün mesüliyetlik şekillerine ve tedbirlerniñ konkret cedveline toplana. Halqara uquq doktrinasında devletniñ genotsid içün mesüliyetliginiñ 4 şekilini ayıralar: mahkeme, maddiy, siyasiy, ahlâqiy. Genotsidni yapqan devlet tek halqara uquq normalarnı bozğan halqara uquq subyekti olaraq degil de, genotsidniñ menbası ve sponsorı ola, amma Societas delinquere non potest (yuridik şahıslar cinayetler yapıp olamaylar) printsipine köre öz elinen onı yapmay. Eger genotsid, halqara cinayeti olaraq, yapılsa, tek ona oğrağan insanlar ögünde degil de bütün halqara topluluğı ögünde mesüliyetlik meselesi çıqa. Söz universal mecburiyetlerniñ bozulması aqqında kete, onıñ içün er bir subyektniñ uquqbozucıdan cinayet işleriniñ toqtalmasını ve aqibetleriniñ yoq etilmesini talap etmege aqqı bar. 2001 senesi Halqara uquq komissiyası “Halqara uquqqa qarşı areketler içün devletler mesüliyetligi” adlı maddeler leyhasını işlep çıqardı. Bu leyhanıñ 31 “Ödeme” maddesinde öyle aytıla: “Mesüliyetli devlet halqara uquqqa qarşı areketler neticesinde ketirilgen zararlarnı bütünley ödemek kerek”. Bunıñen beraber, “devletniñ halqara uquqqa qarşı areketler neticesinde olğan er bir maddiy, ahlâqiy ziyanlar ketirilgen zarar sayılır”. 34 “Ödeme şekilleri” maddesine köre “halqara uquqqa qarşı areketler neticesinde ketirilgen zararlarnıñ tolusınen ödemesi restitutsiya, kompensatsiya ve satisfaktsiya şekillerini ala, ya da qayd etilgen şekillerinden birini, ya da olarnıñ birleşmesini”. Restitutsiya ve kompensatsiya cinayet içün maddiy mesüliyetliginiñ şekillerine, satisfaktsiya ise ahlâqiy mesüliyetligine aittir. Restitutsiya uquqqa qarşı areketler yapılmasından evel olğan vaziyetni ğayrıdan tiklemekni közde tuta, kompensatsiya ise – restitutsiya ile ödenilmegen zararnıñ ödemesidir. Genotsid içün maddiy mesüliyetniñ yuridik manası şunda ki, yaşamaq içün er bir şeyden (iş aletleri, mal-mülk, topraq, ev ve diger) mecburen marum qaldırmasınen beraber insanlar gruppasınıñ yoq etilmesine şartlar yaratıla, bu ise genotsid cinayetiniñ obyektiv tarafıdır (Genotsid cinayetiniñ ihtarı ve cesası aqqında konventsiyanıñ 2 mad. “c” p.). Satisfaktsiyağa kelgende, devletlerniñ halqara-uquq mesüliyetligi aqqında maddeler leyhasınıñ 37 maddesinde aytıla ki, “halqara uquqqa qarşı areketlerler içün mesüliyetli devlet tarafından ketirilgen zarar restitutsiya ve kompensatsiya ile ödenilmegen olsa, mıtlaqa satisfaktsiya bermek kerek”. Bunıñnen beraber, “satisfaktsiya olaraq bozmanıñ tanuvı, yazıqsınuvnı ifade etüv, resmiy afu sorav ya da başqa lâyıq olğan areketler”. Böyleliknen, satisfaktsiyanı yapılğan halqara uquqqa qarşı areketler içün tek ahlâqiy degil de, siyasiy mesüliyetlik olaraq da köstermek mümkün. İlk-evelâ añlamaq kerek ki, bu tedbirlerniñ maqsadı, birinciden, devletke ceza bermek ve aşalamaq degil de, devletni bozuv toqtalmasına ve insan uquqlarnı yañıdan tiklemesine mecbur etmektir.                                                                                                                                                          [Nariman CELÂL]