» Asılsın, daa da yahşı!”

11.05.20160:19

Mustafa Cemilevniñ dörtünci, Omsk, protsessinden evel öyle olğan edi: 1974 senesi 13 mayıs künü, qırımtatar halqı sürgünliginiñ otuzıncı yıllığından evel onı yalan qabaatlap 15 künge apiske qapattılar. Açlıq neticesinde Cemilevni ertece azat ettiler, amma bir aydan soñ arbiy toplanuvlarğa çaqırttılar. Daa hasta olıp, o red etti ve 22 iyun künü apiske alınıp, Omsk şeerindeki tüzetici-emek koloniyasına 1 yılğa qapatıldı.

Gülnara Bekirova özüniñ “Krımskotatarskaya problema v SSSR (1944-1991)” (“Sovet Birliginde qırımtatar meselesi (1944-1991)”) kitabında qayd etkeni kibi, “qapatılmasınıñ aqiqiy sebebi M.Cemilevniñ AQŞ prezidenti R.Niksonge qırımtatarlarnıñ meseleleri aqqında mektüp yollamaq içün Moskvağa ketmek niyeti aqqında KGB’ge kelgen “acele bilgiler” edi”.

Müddeti soñuna kele yatqanda, organlarda kene de Cemilevge qarşı yañı iş uydurmağa tüşüne ediler. Azat olunmasından 3 kün evel onı apiske alalar. Cemilevniñ özü içün yañı arestiniñ maqsadı añlaşılmağan bir şey olmadı. KGB yolbaşçısı Yuriy Andropovnıñ adına mektübinde o yaza edi: “Ebet, KGB hadimleriniñ apishanege sıq-sıq ziyaretleriniñ sebeplerini, mennen qonuşqan apishane hadimleri ve mabüslerden menim siyasiy baqışlarım aqqında sorağanlarınıñ maqsadlarını da añlayım. Bu kene de köstere ki, UzSSR UK 199-1 maddesiniñ bozumasında menim qabaatlağanları yalan olğanı aqqında evelde etken ilânlarım tasdiqlana. Meni öz halqımnıñ milliy areketinde iştirak etkenim ve siyasiy baqışlarım içün cezalaylar”.

Narazlıq olaraq M.Cemilev açlıq ilân ete. 1975 senesi 5 sentâbr künü Omsk apishanesinden dostuna mektüp yollap oldı: “12 avgustta öyle bir vaqia oldı. O sabası, saat 3-4’te kamerağa apishane başlığı podpolkovnik Surov kirdi. Açlıqnı ne vaqıt bitirecegimi soradı, ve, toqtatmacağımı bilip, aqaretlemege başladı. Nasıl alçaq erif, antisovetçi olğanımı bilgenini ve açlıq yardımınen azatlıqqa çıqıp olamacağımı ayttı… “Boysunmasa – cezalañız!” – dedi nevbetçi bekçige. Ceza ise öyle ola bile edi – töşegimni alır ediler ve narlarnı köterir ediler, yatmağa istesem, ıslaq tsement polda yatacaq edim. Nevbetçi oña özüme bir şey yapa bilecegimi aytqanda, “Asılsın, daa da yahşı olur!” – bundan añladım ki, bazı insanlar içün menim ölümim istenilgen netice…”.

Açlıq 303 kün devam etti. Bu vaqıt içünde Mustafa Cemilevniñ adı Sovetler Birliginiñ sıñırlarından tış belli oldı. Bu nümünesiz, qaramane qarşılıq vaqiası Mustafa Cemilevni qırımtatar ve Sovet Birliginiñ uquqqoruyıcı areketniñ efsanesi yaptı. Bu sefer eki kere yeñildi – Mustafanı yoq etip olamadı, em de Mustafa Cemilevniñ adı etrafında olğan keñiş rezonansı sebebinden qırımtatarlarnıñ milliy meselesi Sovet Birliginiñ sıñırlarından tış belli oldı.

Narazlıq açlığınıñ bir qaç ayı devamında Cemilevni azat etmek talabı ile Sovet Birliginiñ başqa fikirde olğanlar Pötr Grigorenko, Andrey Saharov, Pavel Litvinov, alman yazıcıları – Nobel mukâfatınıñ laureatı Genrih Bell ve karl Ameri, fransız yazıcıları Raymon Aron ve Pyer Emmanuel, çehoslavak yazıcıları Ota Filip ve Gabriel Laub, rus yazıcıları Lev Kopelev, Lidiya Çukovskaya, Anatoliy Levitin-Krasnov, şair ve yırcı Aleksandr Galiç, tarihçi Aleksandr Nekriç, iran şairi Reza Baraheni, amerikalı alimler-Nobel mukâfatınıñ laureatları Salvador Luria ve Djordj Uold, Bertran Rassell adına arbiy cinayetçilerniñ halqara tribunalnıñ müdiri puertorikolı Martin Sostr, türk senatorı Ahmed Demir Yüce, pakistanlı siyasiy erbap İkbal Ahmad, “Praga baari”niñ belli erbapları İrji Pelikan ve Antoni Lim, “Azat Palestina” dergisiniñ muarriri Abdiyen Jabara, Ğarpta çıqarılğan ukrain degisiniñ muarriri Bogdan Kardük, çin Şarq Türkistannıñ icrette ükümetiniñ baş kâtibi İsa Yusuf Alptekin ve başqaları çıqışta bulundılar. Bazı ülklerde, şu cümlede AQŞ’da, Türkiyede, İtaliyada, Frenkistanda, İsveşrede Mustafa Cemilevniñ azat olunması içün komitetler teşkil etilgen ediler, anda belli cemaat erbapları, alimler, yazıcılar ve jurnalistler kire ediler.

Böyle etip, “Deyli telegraf” London gazetasında 1976 s. 30 yanvar künü aytıla edi: “33 yaşındaki qırımtatarlarnıñ lideri Mustafa Cemilev Omsk şeeriniñ apishanesinden yoq oldı. Bu aqqında onıñ Moskvadaki dostları haber ettiler. Ailesi raatsızlana, belki, açlıqnıñ yedinci ayında ölgendir. Ana-babası KGB’ge muracaat etkende, onıñ sağlığı ve bulunğan yeri “olarnıñ işleri degil” dep, ayttılar. Lagerniñ yolbaşçılığı müddeti bitkeninen onı azat etmegen soñ, Cemilev açlıqnı başladı. Qırımtatarlarnıñ işleri qorçalavında faal areketleri içün endi üçünci kere qapatılğan edi…”.

Sovet akimiyeti Mustafa Cemilevniñ ölümi aqqında laflar doğru olmağanını isbatlamay edi ve tuvğanlarına körüşmege bermey edi, etraftakiler bunıñ bir qaç sebebini köre ediler. Birisi, onı öldürseler ya da açlıqtan ölmege berseler, sovet akimiyetiniñ namına menfiy tesir etecegini ayta edi, başqaları – böyle etip “ğarp antisovet propagandasınıñ yalancı” olğanını kösermege istegenlerini, üçüncileri – öz pozitsiyasında qattı turğanlarını, “qırımtatar meselesi” olmağanını köstermege istegenlerini.

Nasıl olsa da, Cemilevniñ aqrabaları tesadüfen 1976 s. 6 aprelde onıñ mahkeme protsessi olacağı aqqında Omsk vilâyet mahkemesiniñ beyannamesini aldılar.

Amma 11 insan olıp, Orta Asiyadan, Krasnodar ülkesinden ve Moskvadan kelgen aqraba ve dostlarına haber ettiler ki, apishanede karantin olğanı içün, mahkeme başqa vaqıtqa keçirile. Aqrabalarına mektübinde Cemilev yaza: “Sağlığım daa dayanılacaq qadar – ayaqta tura bilem, laf etem, ve, ğaliba, aqlım da yerinde – onıñ içün de protsess ep başqa vaqıtqa keçirile. Apishane başlığı tünevin dedi ki, mahkemeni 14 aprelge keçirdiler, daa karantinden evel oña mahkemeden haber ettiler, karantinde sebep degil”.

Aqiqiy sebebi ise protsesske Moskvadan akademik Saharovnıñ kelmesinde edi, çünki Saharov dünya cemaatçılığınıñ diqqatını celp ete edi.

Protsessniñ nevbetteki tarihı – 14 aprel. Mustafa Cemilevniñ aqrabaları ve dostları öyle uzaq yerge daa bir kere kelmek içün para tapmazlar dep, tüşüne ediler, ondan da ziyade, Saharov da kelmez. Amma öyle olmadı. Bu sefer 16 adam kelip oldı, Saharov da keldi, endi refiqası Yelena Bonner ile.

Daa bir kere sebepler uydurıp, protsessni keçirmege şübeli edi. Amma mahkeme etrafını militsiya hadimleri alqaladılar, protsesske serbest izleyicilerini kirsetmemek içün, esasen ğarp radiostantsiyalarından protsess ve A.Saharovnıñ kelgeni aqqında bilgen yerli aliy oquv yurtlarınıñ studentleri toplanğan ediler.

Oturış zalını evelden tıştan kelgen insanlarnen toldurdılar, kelgen aqraba ve dostlarına yer yetişmesin, dep. Cemilevniñ tek eñ yaqın insanlarını kirsettiler: anasını, tatası Vasfiyeni, ağaları Asan ve Anafini. Moskavadan kelgen Andrey Saharov ve Yelena Bonnerni zalğa kirsetmediler.

Çoqaylıq açlığına baqmadan, M.Cemilev öz printsiplerinden qaçmadı, ve mahkeme minberinde öz fikirlerini bildire edi:

“Şübelenmeyim ki, qırımtatar suali ep bir çezilir, duşmnalarımız ne qadar qarşı çıqmasalar bile. Amma, ğaliba, bunıñ içün daa çoqusına defalarca böyle kibi protsesslerden keçmek kerek olur, olarğa qarşı ükümet ve KPSS’niñ ikmetli siyasetine iftara qabaatlavları çıqarılacaq, ve “mevcut olmağan” milliy sual kötergenleri içün qabaatlanacaqlar…”.

Endi mahkemeden soñ (oña kene de 2,5 yıl berildi), anası ve ağası ile körüşmege izin berdiler.

Soñra Mustafa hatırlay edi: “Anam, ebet, ağlay edi: “Oğlum, taşla açlıqnı”. Anama nasıl añlatayım? Anam yaramay olıp, ketti, soñra ağam maña: “Saña soñki argument”, — ve camnıñ o tarafından mektüp köstere. Anda hatırlağanım kibi: “Oğlum, elimde olğanını yaptım. Endi tek bir şey aqqında rica etem. Rica etem, açlıqnı toqtat. Ölümiñ duşmanlarımıznı tek quvandırır. Andrey Saharov”. Tüşündim ki, menim içün o qadar çoq şey yapqan insannı nasıl diñlemeyim… O vaqıt açlıqnı toqtatacağım aqqında ariza yazdım”.

Keñiş rezonans doğurğan bu protsess bütün dünyağa kösterdi ki, mahkeme qanunğa köre degil de, partiya-sovet yolbaşçılığınıñ emirine köre areket ete, deliller uydurula, mahsus hızmetlerniñ elinde bütün akimiyet, işniñ obyektiv tarafları körmemezlike alına, tek kerkeli vesiqalar ve deliller köz ögüne alına. Bütün bu mehanizmler yardımınen mahkemeler onlarnen yıllar devmında milliy areketlerniñ iştirakçilerini, dissidentlerni, kerek olmağan millet vekillerini apishanelerde tutmağa yardım ete edi.

Nobel komitetine mektüpten

“… «Хроники текущих событий» (“Ağımdaki vaqialarnıñ hronikaları”) malümatlarınıñ basılması çoq yıllar devamında ve bugünge qadar Sovet birliginde yüz bergen insan aqları bozulmasını tolusınen aks ete. Olar em Sovet birliginde, em halqara matbuatta qullanılalar…

Bütün bu yıllar Teşşebüs gruppası ve “Hronika” qaramanlıqnen akimiyetniñ repressiyalarına ve provokatsiyalarına qarşı turıp, bazılarını ğayıp eteler.. Repressiyalarğa tek malümatlarnı azırlağanlar degil, oquğanlar da oğratıla ediler.

Men, Nobel Tınçlıq mukâfatınıñ laureatı aqqınen faydalanıp, 1978 senesi Nobel Tınçlıq mukâfatını aynı vaqıtta ve birlikte

İnsan aqları boyunca Teşebbüs gruppasına

«Хроники текущих событий» mecmuasını muarrirlerine ve naşirlerine

Sovet Birliginde Helsinki añlaşmanıñ ömürge keçirilüv boyunca yardım gruppalarına

bermege teklif etem.

Şahsen men mukâfatqa namzetler cedveline nevbetteki adlarınıñ qoşulmasını kerekli sayam: Tatyana Velikanova, Natalya Gorbanevskaya, Mustafa Cemilev, Sergey Kovalöv, Anatoliy Krasnov-Levitin, Aleksandr Lavut, Tatyana Hodoroviç, Anatoliy Yakobson.

Menim bu mektübimi resmiy muracaat olaraq qabul etmege rica etem.

1978 senesi 8 fevral Andrey Saharov”


Maqalede qullanılğan malümatlar: Г. Бекирова "Крымскотатарская проблема в СССР (1944-1991)" (“Sovet Birliginde qırımtatar meselesi (1944-1991)”); "Российская федерация против Мустафы Джемилева. Омский процесс. Апрель 1976 г."(“Rusiye federatsiyası Mustafa Cemilevge qarşı. Omsk protsessi. Aprel 1976 s.”); "Хроника текущих событий" (“Ağımdaki vaqialarnıñ hronikası”).