— Mustafa ağa, öyle aytmaq mümkünmi: Ekinci Cian cenkiniñ soñunda Sovet Birliginiñ kommunistik rejimi tarafından yapılğan sürgünler kölemi ve hususiyetlerine köre dünyada analogı olmağan cinayet olaraq sayıla bileler?
— Dünya tarihında, ebet, çoq etnik ve diniy temizlevler, sürgünler olğan edi. Sovet devrinde de sürgün etilgen halqlardan qırımtatarlar birinci degil ediler. Meselâ, Uzaq Şarqta yaşağan koreyalılarnı Orta Asiyağa daa 1937 senesi sürgün etkene diler, çünki Yaponiya ile cenk azırlana edi ve Kreml yolbaşçılığı olarnıñ Yaponiya tarafında keçeceklerini tüşüne edi. 170 biñge yaqın sürgün etilgen koreyalılarnıñ taqdiri de pek facialı oldı. Bu sürgünlikni başından keçirgen qart bir koreyalı tarif etken edi: Uzaq Şarqtan Orta Asiyağa ketken eşelonlardan birini Baykal gölüne atqan ediler.
Qırımdan da sürgün etilgenlerden qırımtatarlar birinci degil ediler. Qırımnıñ okkupatsiyasından evel etnik almanlar da sürgün etilgen ediler (60 biñge yaqın) – kene de natsistlernen işbirlik tutacaqlar dep.
Qırımtatarlar ve başqa halqlarnıñ sürgünliginiñ aşalığı şunda ki, sovet akimiyeti ealini sürgün etkende, onıñ erkekleri alâ daa cebede Sovet Birliginiñ, aynı sovet akimiyetiniñ menfatlarını qorçalay ediler. Devletniñ öz vatandaşlarına qarşı öyle hainlikniñ tarihte daa bir misali tapılmaz.
— Sürgünlikni añlatqan bir qaç sebep bar – resmiy, faktik, gizli sebepler: okkupatsion akimiyetnen işbirlik, Sovet Birligi tarafından Türkiyeniñ zapt etilmesine azırlıq, qırımtatar mentalliginiñ başqa halqlarnıñkine uyğun kelmemesi ve başq. Sizge köre, bulardan qaysı biri sürgünlikniñ aqiqiy sebeplerine yaqın? Ya da, belki, buña dair öz fikriñiz bar?
— Ğaliba, sebepler sırasına em sovetlerniñ Türkiyege dair planları, em cenkniñ birinci yılları Sovet Birliginiñ yeñilgenini, büyük territoriyasınıñ okkupatsiyasını “añlatmaq” istegi de kire bile. Çünki sovet yolbaşçılığınıñ maqtavlı ilânları olğan edi – cenk başlansa, Sovet Birliginiñ territoriyasına duşman askerleri kirip olamazlar, cenk tek duşmannıñ territoriyasında olacaq.
Öyle malümatlar da bar – cenkten soñ, kene de birinci mağlübiyeti añlatmaq içün, ukrainlerni bile “hainlik”te qabaatlap, çıqaracaq ediler. Tehnik tarafından ağırlıqlar peyda oldı. Amma “qırımtatar mentalliginiñ başqa halqlarnıñkine uyğun kelmemesi”ni sebep olaraq aytmaz edim.
Qırımtatarlarnıñ, başqa etnoslarğa baqqanda, sovet akimiyeti pekinmesine, kollektivizatsiyağa, bütünley rusifikatsiyağa daa da qattı qarşı çıqqanları doğrudır, onıñ içün de sürgünlikten evel “temizlevler” ve repressiyalarğa oğratıla ediler. Bu yerde, belki, qırımtatarlarnıñ milliy özgünligi aqqında fikir yürsetmege mümkün. Amma, tarihçilerniñ çoqusı qayd etkeni kibi, Qırımda yaşağan başqa insanlarnen milletlerara davaları çıqmay edi. Aksine, Qırımnı ziyaret etken seyahatçılar qırımtatarlarnıñ başqa milletlernen eyi qomşulıqta yaşağanlarını, pek dindar ve aynı vaqıtta başqa dinler temsilcilerine tolererant davranğanlarını qayd eteler. Rus yazıcısı, şair ve tarihçi V.İzmaylov 1801-1802 ss. Qırımda bulundı ve 1805 senesi Moskvada çıqarılğan özüniñ “Üyle Rusiyege seyahat” kitabında qırımtatarlarnıñ musafirperverligini, merametligini, qansıcaqlığını aña.
V.İzmaylovnıñ bu kitabını Taşkentte A.Navoi adına kitaphanede raritetler bölüginde yarım asır evelsi oquğan edim, amma bu satırlar aqlımdan çıqmay.
Sürgünlikniñ esas sebebi, maña köre, II Yekaterina vaqıtından berli başlanılğan siyasetniñ devam etilmesi, strategik ciyetten müim yarımadanı “basurmanlar”dan temizlemek ve ruslarnı yerleştirmek içün.
— Belli olğanı kibi, yolda ve sürgünlikniñ birinci yılları vatandaşlarımıznıñ yarısı elâk oldı. Bu deşetli bir ğayıp. Qırımtatar halqı sürgünliginiñ diger deşetli aqibetleri sırasına neni kirsetir ediñiz?
— Sürgünlik neticeisnde insanlarımıznı ğayıp etkenimiz deşetli edi, onıñ içün de bunı genotsi olaraq qabul etilmesi aqqında söz yürsetile. Özbekistannıñ bazı vilâyetlerinde (Kaşkadarya, Cizak) açlıqtan ve hastalıqlardan insanlar köylernen öle eiler, olarnı defn etecek insan qalmay edi. Acele kömülgen cesetleni gece çakallar taşıy edi.
İnsanlar o vaqıt hastahanege tüşmege qorqa ediler, çünki anda pek ağır hasta olmağanlar bile sağ çıqmay ediler. Yuqarıdan kelgen gizli emir ya da vatanperver ekimler çoqça “halq duşmanlar”nı öldürmege istey edilermi, endi belli olmaz, sovet devriniñ açılğan gizli vesiqalarında bu sualge cevap daa tapılmadı.
Amma cinayet tek insanlarnıñ yoq etilmesinen sıñırlanmay edi. Halqnıñ medeniy asabalığını yoq etmek içün, büyük ğayretler sarf etilgen edi – qırımtatar tilinde kitaplar yaqılğan ediler, camiler ve episi müsülman mezarlıqlar yıqtırıldılar, Qırımdaki şeer ve köylerniñ adları deñiştirildi. Sağ qalğan sürgün etilgenlerniñ anayasa aqları yoq edi. Olar komendatlarnıñ nezareti altında yaşay ediler.
Çoq yıllar devamında olarnıñ aliy oquv yurtlarında oqumaq aqları yoq edi, soñra Stalin vefat etken soñ, olar bazı fakultetlerge kirip olamay ediler. Tabi ki, ana tilinde oqumaq imkânları da yoq edi. Onıñ içün bütün ğayıplarını qaytarmaq içün daa çoq ğayretler ve çoq yıllar kerek.
— Qırımtatarlarnıñ çoqusı Ural ve Sibirge degil de, yaqın etnik-til ve din müiti olğan Orta Asiyağa tüşkenleri, sizge köre, halqnıñ maddiy ve maneviy ğayıpları aqqında aytsaq, yımşatıcı bir rol oynadımı? Ya da bu, assimilâtsiya esnasları içün yahşı şaraitler yaratmaq içün mahsus yapıldımı?
— Sovet yolbaşçılığı sürgünlik yerlerini seçkende, nasıldır yımşatıcı şaraitler aqqında tüşüngenlerini tüşünmeyim. Aksinedir. “Mahsus köçürilgenler” ile eşelonlar kelmezden evel yerli ealge “halq duşmanları”nıñ kelecekleri aqqında haber berildi.
Öyle vaqialar belli ki, vagonlardan eñgen yorğun ve zornen ayaqta turğan insanlarğa taşlar ata ediler, şu cümlede, bu “yaqın etnik-til ve din müiti” temsilcileri. Bu, ilk evelâ, “sovet insanları” edi, tek soñ, milliy ve diniy bir şey saqlanılğan olsa, özbek, rus, müsülman ya da hristian ediler. Çünki “vatan hainleri”ne insancasına davranmaq, bu “hain” 3-4 yaşında olsa bile, vatanperver areketler degil edi.
Bazı vaqıt cuma vaazlarında imamlar qırımtatarlarğa qarşı menfiy sözler aytıp, olarğa “hainler” dey ediler. Onıñ içün qırımtatarlar, hususan sürgünlikten soñ birinci yılları, camilerge barmayıp, evde namaz qıla ediler.
Em de Orta Asiyada elâk olğan qırımtatarlarnıñ fayızı Sibir ya da Uraldan az degil. Qırımtatarlarnı tüşken müitte assimilâtsiya etmege de sovet akimiyeti tüşünmey edi. Olar er kesni daa çoq ruslaştırmağa istey ediler, şu cümlede, ebet, özbeklerni, taciklerni, kazahlarnı da.
— Üç afta devamında “ayneni” yerine vagon köpçeklerniñ sesini diñlegeniñizde altı aylıq bala ediñiz. Ana-babañız, ağa-tatalarıñız o künden başlap ortalıqta olıp keçeknini añlamağa, hatırlamağa başlağanıñızğa qadar siznen bağlı meraqlı bir şeyler tarif etken edilermi?
— Çoq yıllar devamında qırımtatarlarnıñ esas laf etken mevzuları Qırım aqqında hatırlavlar, Qırımdaki yaşayışınıñ epizodları, yoldaki vaqialar, yaqın ve tanışlarnıñ ölümi edi. Qırımtatarlarnıñ dünyabaqışları, akimiyteke munasebetleri evde, yaqınları arasında şekillene edi, ve resmiy sovet propagandası çoqusına pek tesir etmey edi.
Stalinniñ ölgen künü aqlımda pek yahşı qaldı, mektep müdiri er kesni toplap, ağlayaraq bunı haber etti, er kes ökür-öakür ağlay edi – balalar, ocalar. Qırımtatarlardan ğayrı, er kes. Bizimkiler nasıl insan ölgenini bile ediler. Aqlımda, birisi bizge aytqan edi, biz tekâran olsa da, ağlamaq kerekmiz, ağlap olamasaq, közlerni soğannen silmek kerek. Aksi alda, bizni ve ana-babalarımıznı apiske alırlar.
— Milliy areket tarihında müsülman ülkelerniñ liderlerine ve halqara islam teşkilâtlarına muracaatlar olğan edi. Amma bu muracaatlar neticesiz qaldılar. Bu, Sovet Birliginiñ o vaqıttaki belli vaziyeti ve tesiri sebebinden ola bilemi?
— Bir qaç öyle muracaat olğan edi. Eñ belli soyu – 25 qırımtatarnıñ imzası ile 1983 senesi iyun ayında “İslam konferentsiyası” Teşkilâtına yollanılğan muracaat soñra 6-ci protsessimde “eşya delili” oldı, “sovet devlet ve içtimaiy qurumını ve onıñ siyasiy sistemasını aqaretlegen vesiqalar tizilmesi ve darqatılmasında” qabaatlanğan edim. Aynı protsesste qabaatlayıcı vesiqa olaraq, insan aqlarınıñ qorçalanuvı içün, sovet ordusı tarafından Afganistannıñ okkupatsiyasına qarşı, müsülmanlar – qırımtatarlarnıñ aqları qorçalanuvı içün öz çıqışları sebebinden sürgünlikte olğan akademik A.Saharovnı qorçalamaq çağıruvı ile menim “Bütün dünya müsülmanlarına” muracaatım da işletilgen edi. 1978 senesi Reşat Cemilevniñ Saudi Arabistannıñ qıralına Musa Mamutnıñ öz-özüni yaqqanı munasebetinen muracaatı da olğan edi. İslam dünyasına qırımtatarlarnı qorçalamaq çağıruvı ile diniy yazıcı-dissident Anatoliy Levitin-Krasnov, akademik Andrey Saharov, general Petro Grigorenko da muracaat etken ediler. Amma dindaşlarımız buña iç bir munasebetlerini köstermediler.
Tek Türkiyede bazı vaqıt bu mesele kütleviy informatsion vastalarında aydınlatıla edi, hususan qırımtatar diasporasınıñ matbuatında, Milliyetçi Hareket Partisi’niñ tarafdarları (olarğa sol türk partiyaları “faşistler” dey ediler) Türkiyede ve büyük türk diasporası olğan Avropa ülklerinde sovet elçilikleri ve konsullıqları yanında mitingler keçire ediler.
Çoqusı müsülman ülkelerniñ sessizliginiñ esas sebebi – olarnıñ idare sisteması totalitardır, matbuat serbestligi ve başqa demokratik serbestlikleri yoq. Bu serbestlikler olmağanda, bütün basılğan malümatlar ve vatandaşlarnıñ cemaat ögünde başqa çıqışları içün devlet mesüliyetlidir. Tesiri büyük olğan devletnen munsebetlerni iç kimse bozmağa istemey edi. Türkiyede başqaca. Anda bütün itirazlarğa öyle cevap bere bileler: “Begenmeseñiz, ne olğan. Belki de bunı begenmeysizdir, amma bizde söz serbestligi, insanlarnıñ ağızlarını qapatmağa aqqımız yoq”.
— Qırımğa avdet ve halq aqlarınıñ tiklenüvi içün Qırımtatar Milliy areketi unikal, deyler. Nasıl faktorlar bu unikallikni şekillendirip, sağlam tuttılar?
— Qırımtatar milliy arekeniñ unikalligi, ilk evelâ, sovet devri içün pek büyük kölemindedir. Areketke aman-aman bütün halq celp etilgen edi: birisi muracaatlarımız altında imzalar toplay edi, birisi –Moskvağa halqnıñ yüzlernen delegatlarını yollamaq içün, para. Bizim kütleviy demonstratsiyalarımızda ve başqa siyasiy aktsiyalarımızda biñlernen insan iştirak ete edi. Olar evelden bile ediler, bu areketler içün olarnı cezalandıra bileler.
Moskvada dissidentler ayrette qala ediler, nasıl etip biz qısqa müddet içinde muracaatlarımız altında yüz biñlernen imza toplay edik, çünki olar öz muracaatlarına eñ çoq eki yüz imza toplap ola ediler. Amma olarnıñ muracaatları daa doğru ve qattı ediler, demek, imzalağanlarnı ve yazğanlarnı “sovet akimiyetini aqaretlegenleri” ve “antisovet propagandası” içün, cinaiy mesuliyetlikke celp etmek içün daa da uyğun ediler.
Qırımtatar yaşağan yerlerde mıtlaq Milliy areketniñ teşebbüs gruppaları tizile edi, olar öz areketlerinde rayon, vilâyet ve cumhuriyet teşebbüs gruppalarınen añlaşa ediler. Bir de bir qararlar çıqarılğanda, demokratiyağa riayet etile edi. Apishaneler ve lagerlerge taşlanğan milliy areketniñ iştirakçilerni qaldırmay ediler. Olarğa ve ailelerine halq tarafından yardım etile edi.
Em Sovet Birliginde, em Ğarpta diqqat celp etken daa bir faktor – qırımtatarlar öz muracaatlarında, ilânlarında ve nazarlıq aktsiyalarında tek öz milliy meselelerinen sıñırlanmay ediler. Qırımtatar uquqqoruyıcıları 1968 senesi Çehoslovakiyanıñ okkupatsiyasına qarşı, 1979 senesi Afganistanğa kirgenlerge qarşı, siyasiy maqsadlarda psihiatriyanıñ qullanılmasına qarşı, farqlı din ve millet temsilcileri olğan uquqqoruyıcılarnı qorçalamaq içün çıqışta buluna ediler. Qırımtatarlar mecburiy bulğarlaşmağa qarşı, T.Jivkovnıñ milliy azlıqlarğa dair qanunsızlıqlarğa qarşı Bulğariya elçiligi ögünde narazlıq aktsiyalrnı keçire ediler.
Sabıq sovetler içün milliy öz-özüni idare etüv strukturasınıñ qurulması da unikal oldı. 90-cı senelerniñ ortalarında Amerikada Djordj Vaşington adına universitetinde Qırımtatar milliy areketi aqqında studentler ve ocalar içün lektsiyam olğan edi. Amma menden evel milliy areketler boyunca ekspertlerden biri çıqışta bulunıp, areketimizniñ unikalligi olaraq, milliy öz-özüni idare etüv strukturalarımıznıñ qurulmasını qayd etti. Böyle aytqan edi:
“Perestroyka yılları ve Sovet Birligi yıqılğanından soñ birinci yılları çoq milliy areketler ve “cebe”ler peyda olğan edi, amma aman-aman episi zayıflaştılar, bozuldılar ya da özara duşman olğan gruppalarğa bölündiler. Ve tek Qırımtatar milliy areketi dağılmadı degil de, konsolidatsiya olıp, pekindi. Sebebi – öz vaqtında demokratik saylavlar keçirip, öz milliy syezdni keçirdiler ve demokratiya qanunlarına köre öz temsil qurumını sayladılar”.
Sübetleşti Suleyman MAMUT
“Arraid” gazetası