Qırım tarihınıñ añları

11.05.20160:19

Qırım kuncutı

Aqmescit şeer politsiya idarsiniñ arhivinde XIX asırda meraqlı bir şey tapıldı – novorossiysk guberniya idareciliginiñ 1801 senesi 331 mayıs tarihlı Aqmescit mahkemesiniñ adına emir ve Qırımda kuncut urluqlarnıñ asralması aqqında haber. Belli olğanı kibi, bugün kuncut – yağ ösümligi, onıñ urluqları kulinariyada keñiş qullanılalar, tek tropik ve cenübiy Afrikada, sıcaq Asiya ve Amerikada öse. Amma ğaliba, saydılar ki, bereketli Qırım toprağı bu ösümlik içün de kelişir. Bu urluğınıñ yollanılmasınen doktor Hristian Steven oğraşmaq kerek edi. İlâve etilgen malümatta bu ösümlikniñ faydası aqqında aytıla edi: “Yahşı topraqta bereketi yz qat ola, urluqları ise zeytün kibi, bir pudından 20 futqa qadar yağ çıqa, sıqılması sade usulnen yapıla. Ondan çıqqan yağnıñ lezzeti yahşı ola, temiz tüslü, öz hususiyetlerine köre, başqa urluqlardan çıqqan yağlardan yahşıdır, eñ yahşı zeytün yağı kibidir: çünki iç bir qoqusı yoq, ve temiz tüsü içün er bir yemek pişirilmesine kelişe; onda da ğayrı iç bozulmadan on yılğa qadar saqlanıla bile”. Malümatta aytıla edi ki, kuncut urluqlarını asramağa başlağan insanğa devlet hazinesinden er pudqa 25 kapik mukâfatlandırma berilecektir. Pomeşçiklerge ise yılda 100 pud yağ içün medal berilecek edi.Kuncut asralması içün 20’den 100’ge desâtina topraq berilecek edi.

Köy hocalığınıñ bu saası Qırımda nasıl inkişaf etkeni aqqında malümat, yazıq ki, işte yoq.

Qırım elçilik işleriniñ qadimiy kitabı (1474-1505 s.).

Elçi Emiri Qırım işleriniñ eñ eski elçilik kitaplarından biri Tış işler nazirliginiñ arhivinde Moskvada saqlanılıp, tarihımıznıñ qıymetli abidelerinden biridir. O, on üç yıllıq devirini qaplap ala ve İvan III ve Qırım hanı Mengli Giraynen elçilik munasebetleriniñ yılnamesini teşkil etmekte.

Bu menba eki ayrı kitapqa bölüngen, umumen 1170 saifeden ibaret. Bugün kitapnıñ XIX asırnıñ tarihçısı Nikolay Bantış-Kamenskiy tarafından yazılğan kirişi de bar, ondan soñ rus elçilerniñ – Qırımğa, Qırım elçilerniñ Moskvağa yapqan diplomatik ziyaretleriniñ cedveli berile. Daa bir qıymetli tarafı bar – elçilerniñ adları ve o yıllarınıñ vaqiaları saqlanıldı. Birinci yerde elçilikler turalar, yani Qırımğa ketken elçilerge emirler. Olarnıñ yanında hatıralar – mahsus añlatmalar, olar elçi yolğa çıqqanda berile ediler. Bazılarına mahsus vergiler cedveli ilâve etile. Yarlıqlar bölüne ediler: “yarlıqlar cedvelleri”, yani şor yarlıqlarnıñ leyhaları, bu yarlıqlarğa “neticeli yarlıq” dey ediler, Qırım hanından olarnıñ alınması közde tutula edi. Soñra ulu çar İvan Vasilyeviçniñ Qırım asılzadelerine yarlıqları kele ediler. Bu yarlıqlarda çar Qırımdakiler Moskoviyağa kelseler, yardım etmege vade ete edi. Böyle yarlıqlar farqlı vaqıtlarda han ağalarına ve Şirinskiy beylerge yollanılğan ediler. Ayrı gruppanı pek emiyetli olaraq belgilengen Mengli Girayğa yarlıqlar teşkil eteler.

Aqmescitteki Petro qalelerinde Petro çeşmesi

Soñra Petro çeşmesi adını qazanğan çeşme çoqtan berli Aqmescit sakinlerine belli edi. Petro qaleleri tübünde yerleşe edi ve şeerniñ büyük qısmını suv ile teminley edi. Tamam bu çeşme ile yaramay bir adise bağlı edi, bu aqqında saqlanıp qalğan XIX asırnıñ başına ait olğan vesiqalar aytalar. Aqmescit sakini, asılzade Zelenkov öz istegi ile şeer çeşmesini zapt ete. Bu iş 30-cı senelerniñ başına qadar sozulğan edi, Senatqa qadar yetken edi, şeer Zelenkovnıñ aqrabası, knâginâ Şahovskayadan mahkemeler neticesinde bu işni qazandı. Bu vaqıtqa qadar çeşme o qadar harap alğa keldi ki, onı ğayrıdan tiklemege kerek oldı. 1831 senesi 27 iyul künü müendis Şepelov Tavriya guberniyasınıñ gubernatorı Aleksandr Kaznaçeyevge yañı çaşmeniñ planı ve leyhasını taqdim etti. Şepelovnıñ raportından körüne ki, eski çeşme künde 5040 qopqa suv bere edi. Onıñ leyhasına köre, suv ağımı vastasınen eski çeşmeniñ havuzını yaqında olğan bir qaç çeşme ile bağlamaq kerek, künde suv kölemi 14000 qopğa artar. Suv havuzdan dört krandan çıqmaq kerek. Bu qurucılıqqa, leyhağa köre, 5000 ruble kerek edi. Leyhağa para berildi, qurucılıq başlandı. 1833 senesi 3 mayıs künü ise bu çeşme şeer sakinleri içün resmiy şekilde açıldı. Çeşmeniñ birinci qaravulı yılda 300 ruble aylığı ile yunan Yani Apostol Paçkalov oldı.

Gezlevdev kapikler

1888 senesi 31 mart künü O.F. Retovskiy Tavriya Arhiv Komissiya Haberleri muzeyine Qırım hanı II Gazi Giraynıñ (1588-1596, 1596-1607) 40 kümüş kapiklerini bağışladı. Aqiqatta ise Retovskiyniñ bu devirge ait olğan daa çoq kapigi bar edi – 1000’ge qadar. Bu kapikler siyrek sayılalar, çünki Qırım hanlarınıñ çoq kapiklerini elde etken Odessa muzeyinde bile bu hannıñ tek altı kapigi bar, olar da pek yaramay alda. Olarnıñ daa bir meraqlı tarafı – olar Gezlevde yapıla ediler. Mesele şunda ki, bu tapılmadan evel Kezlevde harphane olğanı tek tahmin etile edi. Bu kapiklerde ilk kere “hanlıq” sözü rastkele. Bu, o devirde Gezlev Qırım hanlığınıñ paytahtı olğanını tahmin etmege imkân bere.

Qırımnıñ Kameral tarifi aqqında

1783 senesi 8 aprel künü II Yekaterinanıñ manifesti Avropağa “Qırım yarımadası, Taman adası ve bütün Kuban tarafı Rusiye devletine ait olğanını” haber etti, aynı seneniñ 28 iyun künü Novorossiya general-gubernatornıñ adına emir ile Qırım sakinleri – qırımtatarlar Rusiye ükümdarlığına keçeler. Böylelikenen, Qırım içün yañı devir başlana. Qırımtatarlarnıñ narazlığından qaçınmaq içün, Yekaterina bir qaç vaqıtqa öz idaresini de berdi, onıñ terkibinde Mehmedşi bey Şirinskiy, vaqtınca “Qırım-Valessi” unvanını aldı, Gaci-Gazi ağa ve kazıasker Muslâdin efendi kirgen ediler. Bu ükümet Qırımda bulunğan ordunıñ yolbaşçısı başta graf de Balmen, soñra 1783 senesi 16 avgusttan baron İgelstromnıñ reberliginde çalışa edi. Qırımdaki rus idaresiniñ birinci vazifesi ülkeniñ içki vaziyetini bilmek edi. Bu munasebet ile yañı Tavriya knâzi Potömkin 1783 senesi İgelstromğa yarımadanıñ tafsilâtlı tasvirini yapmağa avale ete. Ve ilk evelâ, bütün kilseler, hususan hristian, hristian ealisiniñ sürgüninden soñra Qırımda qalğan bütün hristian köyleriniñ sayısı aqqında. Bütün qırımtatar köyleri, ve müsülman ealisiniñ sayısı aqqında bilgiler.

Neticed, İgelstrom 1784 senesi iyun ayında Potömkinge Qırımnıñ kameral tasvirini teslim ete. Bu tafsilâtlı tasvirler 63 sual maddeden başlana, olarğa cevaplarnı İgelsromğa tabi olğan yerli ükümetler azaları, kaymakanlıklarnıñ yolbaşçıları, memurlar ve başqaları bergen ediler.

Bu tasvirde Qırım hanlığınıñ soñki yılları aqqında malümat berile: ordular qayda yerleşe ediler, kimniñ yolbaşçılığında ediler. Hanlığınıñ keliri aqqında, Harbhaneniñ işi aqqında, hanlıqta hızmet etkenlerniñ aylıqları, vergiler, qırımtatar ve yeudi şeer ve köyleriniñ ev sayısı aqqında malümat. Ondan da ğayrı namlı mırzalarnıñ cedveli, olarnıñ sülâlesi, Qırımdan çıqqan qırımtatralar aqqında, em de Qırım portlarından çıqqan ve bu yerge kelgen gemiler aqqında malümat berilgen edi.

Kameral tasvir XVIII asırnıñ soñu Qırım tarihınen meraqlanğan er bir insanğa meraqlı menba olur.

Açlıq. Hatıra kündeligi

Noyabrnıñ soñunda Ukrainada eñ facialı vaqialardan birine – 1932-1933 ss. Açlıqnıñ nevbetteki yıllığında bağışlanğan tedbirler keçtiler.

27 noyabr künü bütün Ukrainada hatıra çıqarları yaqıldılar. Meclis ve Qırım müsülmanlarınıñ Diniy İdaresiniñ programması çerçivesinde Kezlevniñ büyük camisinde Ukrainada 1932-33 ss. ve Qırımda 1921-1923 ss. suniy yapılğan açlıqnıñ qurbanlarına Quran-i-Hatim oquldı. Duanı cami imamı E.Abdulgani ve açlıqtan soñ özü de zornen sağ qalğan A.Abdurahman keçirdiler.

Bahçisaraynıñ 6-ci mikrorayonında da milliy areketniñ veteranı ve diniy cemiyetniñ reisi Asan Cemilev, Ablâmit Ablâkimov ve Salih Durgunnıñ teşebbüsi ile matem tedbirleri keçirildiler.

1932-1933 seneleri açlığı planlaştırılğan, sistemli tedbirlerniñ neticesi ve aynı vaqıtta Ukrainada Sovet akimiyetine qarşı çıquvlarınıñ içtimaiy esasnıñ yoq etüv vastası olğanı endi qabul etildi. Açlıq insaniyetke qarşı cinayet olaraq qabul etildi.Tarihçilerniñ malümatlarına köre, onıñ qurbanları 7-10 mln insan oldı, şu vaqıt devirine bütün ealiniñ 10-25%.

Açlıq qurbanlarınıñ hatırasını dünyanıñ 11 ülkesinde añdılar. 25-28 noyabr künleri matem yürüşleri, fotosergiler, simvolik çıraq yaquvları ve hatıra aqşamları İspaniya, Kanada, İtaliya, Armeniya, Yunanistanda keçken ediler. Ukraina şeerlerinde dualar oquldı, matem mitingleri keçirildi, devlet bayrağı enildi, eglendirici tebirlerniñ keçirilüvi sıñırlandı.

Bu sene böyle hususiyet ile ayırıldı ki, tasil naziri tasil müessiselerine Açlıq mevzusına bağışlanğan “Hatıra dersler”ni keçirmek tevsiyesini yollamadı.

27 noyabr künü Ukrainada 1932-33 ss. Açlıq qurbanları hatırasınıñ Milliy Memorialı yanındaki mitigde Ukrainanıñ demokratik cemaatçılığınen beraber (S.Verstük, V.Ovsiyenko, V.Yuşçenko, N.Tomenko, İ.Zissels ve başq.) milliy areketniñ veteranı M.Cemilev, Kiyev studentleri, milliy bayraqnen kelgen qırımtatarlar iştirak ettiler.

azırladı Gulnara Abdulayeva