Qırımtatar halqınıñ öz Vatanında aq-uquqlarınıñ tiklenüvi, Ukrainada inkşafınıñ kefaleti ve havfsızlığınıñ teminlevi sualleri boyunca halqara forumnı keçirmek ğayesi boş yerde peyda olmadı. Onıñ yetişmesine Ukrainada olıp keçken aqiqiy protsesslerni aks etken bir qaç faktor sebepçi oldı.
Birinciden, Ukraina devleti qırımtatarlarnıñ tek avdeti ve yerleşmesi ile bağlı suallerde degil de, olarnıñ siyasiy, iqtisadiy ve medeniy aqlarınıñ tiklenüvinde peyda olğan meselelerni çezilüvinde öz siyasiy iradesini köstermey. Ukraina bağımsızlıqnı elde etkeninden berli qırımtatarlarnıñ repatriatsiya programması öyle de işetilmedi, oña köre vatandaşlıq almaq esnası yeñgilleştirilmek, qırımtatarlarnıñ ukrain devletine integratsiya yonelişleri belgilenmek, qırımtatarlarnıñ topraq ve başqa aqları teminlenmek kerek ediler. Onıñ yerine, Qırımnıñ yerli memurları tarafından yaratılğan vziyet neticesinde “samozahvatlar”ğa, milletlerara ve dinlerara davalarğa yol açıldı. Bu vaziyet bugün de saqlanıla.
Ukrainada alâ daa devlet etnosiyasetiniñ açıq-aydın kontseptsiyası işletilip çıqarılmadı, yani milletlerara munasebetler alanında sistemli faaliyet aqqında devletniñ haberi yoq.
Sade misal. Ukraina Anayasınıñ 11-ci maddesinde aytıla ki, “Ukrainanıñ episi tamır halqlar ve milliy azlıqlarnıñ etnik, medeniy, til ve din özgünligi inkişafına… devlet yardım ete”. Amma iç bir qanunda Ukrainanıñ qaysı tamır halqları aqqında laf yürsetilgende añlatılmay. Çünki tamır halqlar ve milliy azlıqlarğa bölünüv olsa, demek, olarnıñ farqlı uquq statusları da bar, olardan belli bir uquq imkânları ve aqibetleri kelip çıqa. Qırımnıñ tamır halqı – qırımtatarlarğa dair akimiyetniñ bütün areketleri Ukrainanıñ Milliy azlıqlar aqqında qanunnıñ nizamlarına esaslanalar, bu ise, ebet, aqiqatta yapılmayıp, qırımtatarlarnı memnün etmey. “Qırımtatar halqınıñ statusı aqqında” ve “Milliy mensüpligine köre sürgün etilgen şahıslarnıñ aq-uquqlarınıñ tiklenüvi aqqında” qanunlarınıñ qabul etilüv yolunen Ukraina Anayasasınıñ 11-ci maddesini ömürge keçirmek ıntıluvları bugünge qadar muvafaqiyetli olmadılar ve, vaziyet köstergeni kibi, bu sualni musbet çezmek istegi Ukrainanıñ Yuqarı Şurasında bugün de körünmey.
Ekinciden, Halqara forumnıñ teşebbüsçileri onıñ keçirilüv zarurlığını SNG ve qomşu ülkelerde qaçaqlar, mecburen köçürilgen şahıslar, repatriantlarnıñ meseleleri boyunca regional konferentsiyanıñ qararlarınen tasdiqlaylar.
Konferentsiya 1996 s. 30-31 mayıs künleri Kaçaqlar işleri boyunca BMT Baş komissarınıñ İdaresi, Migratsiya boyunca halqara teşkilâtı ve Demokratik institutlar ve insan aqları boyunca büro, Avropada havfsızlıq ve işbirlik boyunca teşkilâtnıñ egidası altında keçirildi. Neticede, konferentsiya tarafından SNG ülkeleri içün kösterilgen meseleler boyunca areketler programması qabul olundı.
Bu Programmağa köre, “daimiy yaşalğan ve avdet ülkeleri, halqara teşkilâtlar avdet ve yerleşüv boyunca programmalarda faal iştirak etmeliler”. Öz vaqtında UVKB Programması ve Milliy azlıqlar işleri boyunca OBSY Baş komissarı Ukraina ükümetine repatriantlarnıñ vatandaşlıq aluv meselesiniñ çezilüvinde bayağı yardım etken ediler.
Programma diqqatnı şuna celp ete ki, devlet siyaseti ömürge keçirilgende, evelde sürgün etilgen halqlarğa ait olğan şahıslarnıñ aq-uquqları qorçalavına ayrı diqqat ayırılmaq kerek”.
Bunınen beraber vesiqada aytıla ki, devletniñ bu printsiplerge riayet etmesi iç qanuncılığı ya da bir de bir halqara vesiqağa zarar ketirmey.
Amma, körüne ki, musbet qazançlarğa baqmadan, Ukraina devleti tolusınen bu programmanıñ nizamlarını ömürge keçirmedi ya da keçirmege istemedi, vesiqada kösterilgen meselelerge rastkelse bile. Onıñ içün qırımtatar halqınıñ Ukraina cemiyetine integratsiyası boyunca ilerideki areketlerniñ yapılması halqara teşkilâtlarnıñ iştiragi ile körüne.
Üçünciden, Halqara forumnıñ keçirilüvi ğayesine ketirgen daa bir faktor – 2010 senesi aprelde RF Qaradeñiz flotunıñ Ukrainada bulunuvı sualleri boyunca Rusiye Federatsiyası ve Ukraina arasında imzalanğan Harkov añlaşması. Bu añlaşmağa köre, Rusiyeniñ Qaradeñiz flotu Aqyardan 2017 senesi degil de, 2042 senesi çıqarılacaq. Qırımtatarlarnıñ aq-uquqları tiklenüvine qarşı olğanlar, esasen, rus deñizcilerde rus arbiy küçlerinñ Qırımda bulunuv simvolını körgen radikal rus taraflama teşkilâtlar olğanı köz ögüne alınsa, çoqusı qırımtatarlarnı bu añlaşma raatsızlamağa başladı. Em de rus arbiy bazası Kremlniñ geosiyasiy strategiyasınıñ faktorı olıp, Ukraina territoriyasınıñ Rusiye tesirine qaytarılmasına, belki de, yarımadanıñ federatsiya terkibine qaytarılmasına yonelgen.
Bu menfiy teesürat 2008 senesi avgust ayında Rusiye-Gurcistan cenki vaqtında RF Qaradeñiz flotunıñ areketlerinen öse edi. O vaqıt rus flotunıñ gemileri halqara uquqnı bozıp, territoriyasında arbiy baza yerleşken devletniñ olaraq, Ukrainanıñ razılığını almadan, arbiy areketlerde iştirak ettiler.
Kavkazdaki vaqialar Rusiyeniñ Gurcistanğa ve Ukrainağa dair areketleri arasında parallel keçirmege imkân berdi. Qara deñiz ve Qırım yarımadasına dair Kremlniñ geosiyasiy strategiyası Qırımda öyle kibi dava ola bilmesine esas qoydı, çünki Rusiye-Gurcistan davanıñ neticesinde Abhaziya ve Cenüp Osetiya Rusiye kontroline keçti.
Rusiye arbiy doktrinasına köre, Rusiye vatandaşları havflıqtan qurtarmaq içün, başqa devletniñ davalarına kirişe bile, Qırımda ise çoqusı vatandaşlarnıñ Rusiye vatandaşlığı bar, onıñ içün Kavkazdaki vaqialar Qırımda da ola bileler. Ve qırımtatarlar dava çıqara bilecek provokatsiyalardan qorqalar, bu davada RF Qırım territoriyasını öz kontroline ala bile.
Çoqusı qırımtatarlar añlaylar ki, halqnıñ aq-uquqları devlet idaresi, kollektiv ve individual aqlarnıñ qorçalanuvı saasında tek Avropa siyasiy-uquqiy degerliklerniñ pekinmesi şartı ile tiklenile bile. Avropa ülkeleri insan aqları qorçalavınen Rusiye ve Ukrainadan pek farqlanalar. Em Ukraina, em Rusiye polietnikk ülkeler olıp, BMT’nıñ Tamır halqlarınıñ aqları aqqında deklaratsiyanı qabul etmediler. Bu deklaratsiya qırımtatarlarğa milliy aqları tiklenüvinde büyük imkânlar yarata bile edi.
Umumen, Ukraina ve Rusiye arasında körüngen yaqınlaşma şaraitinde Qırımtatar halqınıñ öz Vatanında aq-uquqlarınıñ tiklenüvi, Ukrainada inkşafınıñ kefaleti ve havfsızlığınıñ teminlevi sualleri boyunca halqara forumnıñ keçirilmesi pek zarurdır.
Nariman CELÂL