Qırımtatar halqnıñ lideri Mustafa Cemilev Viktor Yanukoviçni artıq ne içün desteklemgeni ve kelecekteki saylavlarda qırımtatarlar kimge qoltutacaqları aqqında ikãye etti.
-‘Donetskliler’nen nasıl yaşanıla?
-Yaqında Vaşingtonda Zbignev Bjezinskiy maña aynı sual berdi: ‘Yanukoviçnen yaşayış nasıl?’. Men oña böyle cevap berdim: ‘ Prezidentimiz L.Kuşma olğan edi, onı çoqusı begenmey edi, soñra ‘portaqal inqilãbı’ yüz berdi ve Viktor Yuşçenkonıñ saylamasını talap etildi. Amma bir qaç aydan soñ ‘Küçmanen daa yahşı edi ğaliba ‘ dep tüşünmege başladıq.Kuçmanen iç olmağanda munasebetlerimiz qurulğan edi, o bazı meselelerimizniñ çezilmesi boyunca vazifeler bere edi. Bu avaleler amelge keçirilmese bile. Yanukoviç prezident olğan soñ, nasıl olsa da Yuşçenkonen daa qolay edi dep tüşündik. O problemlerimizni çezmese bile, halq tarafından saylanğan temsil organına ürmet köstere edi. Şimdi ise biz barem Yanukoviçni de coymayıq degen fikirdemiz. Çünki nevbetteki prezidentniñ yanında şimdikisi ideal körünir dep qorqamız.
-Daa Kravçuk da bar edi. Onı nasıl tanıysız?
-1994 senesi saylavlarda biz Kravçukka qoltutqan edik, çünki raqibine baqqanda o bizge daa çoq mustaqil, rusiyecilerge pek yaqın olmağanı kibi körüngen edi. Kuçma ebet bunı bile ve bizge biraz qıyış baqa edi. Amma 1999 senesi vaziyet deñişti, biri-birimizni añlamağa başladıq. Onıñ israrlığı ile qırımtatarlarnıñ temsil organı Meclisni resmiy şekilde qabul etilmesine adım atılğan edi. Qırım akimiyeti ise buña qatiyen qarşı çıqa edi. Bizim ‘daimiy duşmanımız’ Leonid Graç, o vaqıt Qırım Yuqarı Şurasınıñ reisi edi, Ukraina Anayasasında Meclis kibi añlam yoq ve onıñ resmiyleştirilmesi Anayasağa qarşı çıqmaq kibi qabul olunır dey edi. O vaqıtta Kuçma böyle degen edi: ‘Ukrain anayasasında çoq şey yoq, Meclis ise kerçektir. Onıñ içün onı öyle bir adlandırmaq kerek ki, o Ukrainanıñ huquqiy alanına kirsin’ neticede, organnı ‘ Qırımtatar halq vekiller şurası’ dep adlandırdılar. Prezidentniñ şura teşkil olunması aqqında fermanı işlenilip, bütün onıñ terkibi, yani 33 azasınıñ soyadları yazılıp alındı. Onıñ aqqında nizamnamede ise qırımtatar halq vekiller şurası milliy Qurultay tarafından saylanılğanı ve prezident tarafından tasdiqlanılğanı aqqında aytıldı. Böyle etip bütün demokratik normalarğa riayet etilip, prezident ile resmiy şekilde yılda 2-3 kere körüşmege ve kergin meselelerni muzakere etmege imkãn peyda oldı. Böyle körüşüvlerniñ neticesinde prezident çeşit devlet qurulışlarına munasip avaleler yollay edi. Olardan 90 % eda etilmegeni başqa mesele, amma prezident özü kelip, ‘işleriñiz nasıl, men nenen yardım etebilem’ sözleri maneviy bir destek sayıla edi. Şimdi o munasebetler coyuldı.
— Yañı akimiyet Şuranı dağıttımı?
-Yoq, aslı da biraz başqa yaptılar, amma olar onı yoq ettiler desek olur. Yañı akimiyet, sovet rejimi vaqtında kibi, qırımtatarlar arasında Meclis kibi tüşünmegenler de bar olğanını sebep etip, özleri ‘halq vekiller’ni tayin etmege qarar berdiler. Prezidentniñ 2010 senesi 16 avgust tarihlı ‘Qırımtatar halq vekiller şurası aqqında’ fermanına binaen, şura terkibi 33 adamdan 19 adamğa eksildi. Olardan 8- Meclis azaları, qalğanı 11- prezident memuriyetiniñ yolbaşçısına köre ‘yahşı tatarlar’. Biz ‘halq vekillerni’ tayin etmege yañlış olğanını muqaytlıqnen añlatmağa tırıştıq. Amma qarar yañıdan baqılmağan soñ, biz böyle qalabalıqta iştirak etmeycegimizge qarar aldıq.
-Demek ki, sizni em kiyev em de qırım akimiyetinden çette qaldırdılar?
-Men aksine aytar edim, böyle usullarnen akimiyet özü halqtan uzaqlaşa. Amma Vasiliy Cartı sağ olğanda çare tapqan dain oldı. V.Cartı em şahsiy körüşüvlerde, em de matbuatta tek Meclisnen iş tutacağı aqqında bildirgen edi.
-Regionlar firqasına kirseñiz, er şey yoluna turar, prezidentnen körüşmege başlar ediñiz. Degilmi?
— Tahminen bu mevzuda biz Nikolay Azarovnen prezident saylavlarnıñ ekinci turından evel laf etken edik. O vaqıt o, Yanukoviç Timoşenkodan tahminen 10-12% ögde ketkeni ve bizge ekinci turda Yanukoviçke qoltutmağa elverişli olğanını aytqan edi. Ekinci turda qırımtatarlarnıñ ekseriyeti Timoşenkoğa qoltuttılar. O Qırımda 17 % reylerini qazandı.
— Bundan soñ regionlar firqasına kirilmesi aqqında laf yürsetilmedimi?
-Prezident Yanukoviçnen biz keçken sene mayısta körüşken edik. O vaqıtta regionlar Firqasında bulunmaq zarurlığı aqqında laf köterilgen edi. Yani komandağa kirip, ne aytalar onı yapacaq edik. Amma biz öyle yapamaymız. Bundan da ğayrı, qırımtatar deputatı Ukrainanıñ kommunistik firqası da bulunğan parlament birleşmesine nasıl qoşulsın ki. Kommunistik firqanıñ reisi Simonenko qırımtatarlar Stalin olarnı bütünley yoq etmeyip, tek sürgün etkeni içün oña abide qoymaq kerekligi aqqında açıqtan bildire. Stalinniñ cinayetlerini bütünley aqlağan Mogilöv ve Tabaçnik bulunğan firqağa nasıl kirmek mümkün. Bu aqta men prezidentke açıqtan ayttım, amma ğaliba qandıramadım.
-Deputatlarnı koalitsıyağa aqçanen celp etkenleri aqqında çoq laf eşitildi. Sizge teklif etmedilermi?
-Bazı kinayeler yer alğan edi.
-Ne qadar teklif etken ediler?
-Matbuatta 1 mln. dolar aqqında söz yürsetilgen edi. Amma Meclis ciddiy birleşme olğanı içün bizge eki kere ziyade teklif etken ediler.
— Soñ? Siz ne dediñiz.
-Men şaqa ettim. Bir qart adam içün o pek çoq dedim. Qırımtatarlarnıñ içtimaiy problemlerni çezmek içün bu pek az. Bu aqçağa atta mektepniñ yarısını quramazsıñ.
-Kim teklif etkenini aytmazsıñızmı?
-Aytmam, amma böyle ‘bazirgãnlar’nı aslı da er kesge köstermek kerek dep sayam.Amma menim subetdeşimniñ laflarını diktofonğa yazıp almaq adetim yoq. İsbat etip olamam.
-Şimdi Viktor Födoroviç bayağı deñişti. Belki onen daa bir kere laf etmek kerek?
-Doğrusını aytsam, prezidentniñ soñki bazı beyanatları bizge uyğun kele. Şu cümleden gaz fiyatları, gümrük birligi, Ukrainanıñ avrointegratsıya meyili aqqında ve il. Prezidentnen körüşüvge kelgende ise mesele bizde degil. Keçken sene 3 avgustta meşür körüşüvden soñ biz prezidentke halq saylağan temsillernen körüşmege teklif ile muracaat etken edik. Cevabını almadıq. Yaqında biz prezident memuriyet başınıñ muavini Anna Germannen körüştik. O da böyle körüşüv zarur olğanı ve bu aqta prezidentnen laf etecegi aqqında bildirdi. Bizge belli olğanına köre prezidentniñ mevamı tahminen böyledir: ‘ Bu körüşüvge qarşı çıqqanlar em Qırımda em Kiyevde az degil. Amma körüşüv ep bir olacaq.’ Tarihı ise muzakere etilmedi.
-Aynı zamanda ise ‘donetskliler’ yerli akimiyet organlarından qırımtatarlarnı quvalar dep aytalar. Doğrumı?
— Qırımtatarlar muhtariyet ealisiniñ tek 13%, amma idare strukturalarında ise sadece 4-5% teşkil eteler.Militsıya, prokuratura, vergi inspektsıyada da qırımtatarlar pek az. Havfsızlıq hızmeti, mahkeme sistemasında yoq desen de olur. ‘Donteskli’ler kelse, bu faizler daa da eksilir. Bir çoq allarda qırımtatarlarnı becergen vazifelerden milliy mensüpligine köre degil de, bu unvanlar özünkilerine kerek olğanı içün boşatıla ediler. Meselã, Enver Cemaletdinov topraq resurslar boyunca komitet başınıñ muavini edi. İş boyunca oña iç bir itiraz yoq edi.Amma Enverge o bu yerni Donetskten kelgen adamğa bermek zarurlığı aqqında açıqtan ayttılar. Sağlıqqoruv naziriniñ muavini Tair Musayevnen aynı mesele. Vazifesinden boşatmazdan evel oña mutehassıslığı aqqında bir sıra iltifatlar bildirdiler, işten boşatma sebebini ise ğaye sade, yani onıñ yerini ‘komanda’ adamı alacaq dep añlattılar. Jurnalistlerniñ esabatlarına köre, muhtariyet yolbaşçılığınıñ 40% Donetskten kelgenler teşkil ete.
-Siz Avropağa barıp Ukrainada qırımtatarlarnı eziyetke oğraylar dep şikãyet etmege niyetiñiz olğanı doğrumı?
— Tam aksinesi. Biz belli avropa siyasiy erbapları qırımtatar ve Qırım meselelerinen bağlı halqara konferentsıyasına davet etmege isteymiz. Vaşingtonda mezkür forumda Hillari Klintonnıñ iştiragı aqqında söz yürsetilgen edi. Bu sene 9-10 oktãbr künleri men Pragada er yıl keçken Halqara forumğa davetlim. Forumnıñ esas mevzusı: ‘İnsan haqları: umumiy mesuliyetlikniñ qıdırılması’ ve bizim meselemiz de oña tam kelişe. Bundan evel ise, 5 oktãbr künü biz diplomatik temsilcilikler ve halqara teşkilãtlarnıñ yolbaşçılarınen körüşemiz.
-Amma ukrain siyasetçilerini ise nevbetteki saylavlarda sadece siziñ reyleriñiz meraqlandıra, öylemi?
-Qırımtatarlarnıñ sayısı az olğanı ve olar Ukrainanıñ tek bir regionında toplu yaşağanları sebebinden olarnıñ öz umumukrain firqası ola bilmez. Onıñ içün biz belli bir şartlar ile başqa bir firqanen añlaşmalımız. Bütün bu yılları biz Ukraina Halq Ruhı ile (narodnıy Ruh Ukrainı) birlikte edik. Amma 2012 senesi saylavlarda nasıl olacağı belli degil. Narodniy Ruh Y.Timoşenkonıñ ‘Batkivşçina’nen olacağına oşay. Qırımtatarlar ise öz mevamını daa seçmediler.
-Siz Timoşenkoğa qarşısızmı?
-Mesele onda degil. Siyasiy qararlar şahsiy zevqıne degil de, başqa maddelerge köre alına. Timoşenko apshanede bulunğanda, oña destek köstermege özümizni borclı sayamız. Soñra ise vaqıt kösterir.
-Matbuatta siz Vitaliy Kliçkonen onıñ firqsına qoltutacağıñız aqqında bildirilgen edi. Oylemi?
-Biz kerçekten onen 16 sentãbr künü Yaltada körüşken edik. Körüşüvimiz pek sıcaq muhitte keçti, amma saylavlar boyunca Qurultay keçmegence iç bir añlaşma qurulamaz edi.
-Kliçko rey qazanır dep tüşünesizmi?
-Onıñ muvafaqiyeti aqqında çeşit bilgiler bar. Bazıları onıñ elinde 7-8%, bazıları tek 2% rey bar deyler. Kliçko ise özü 5% reyge işana. Bizim içün saylavlarda biznen beraber ketken safdaşımız muvafaqiyetli olğanı ğayet emiyetlidir.
-Ya Arseniy Yatsenükniñ ‘Front Zmin’ firqasınen munasebetleriñiz nasıl?
-Arseniy Yatsenüknen dostluq munasebettemiz, bir çoq meseleler boyunca bizim noqta-i nazarlarımız uyğun kele. Em de bu firqa saylavlarda muvafaqiyetli olacağını eminliknen aytmaq mümkün. Onen birleşmekmi, yoqmı sualini ise Qurultay çezecek.
-Nasıl memleketler sizge eñ çoq yardım köstereler? Er alda Türkiyedir?
Ebet, Türkiyenen bizim ayrı munasebetlerimiz bar. Bu qırımtatarlarğa qardaş ve Ukrainağa dost olğan bir memlekettir. Bundan da ğayrı,Qırım Rusiye tarafından işğal olunğan soñ bir çoq qırımtatarlar Osman imperiyasına icret ettiler. Şimdi ise Türkiye cumhuriyetinde qırım tamırlı olğan 2-5 mln vatandaşımız yaşamaqta. Türkiyede 30-dan ziyade qırımtatar teşkilãtı bar. Türkiye parlamentinde Qırımtatar deputatlarnıñ sayısı Ukraina ve Qırım parlamenttekilerden çoqtır. Türkiyeniñ sabıq prezidenti Suleyman Demirelniñ ‘Qırımtatarlar içün 1000 ev ve daire’ programması amelge keçirilgen edi. Er yıl tahminen 20 bala içün Türkiyeniñ nufuzlı oquv yurtlarında bedava oquv içün yerler ayırıla.
Sergey Petuhov