Soñki yigirmi yıl içinde Qırımda olıp keçken kskin siyasiy esnaslarnıñ sebebi, ilk evelâ, geosiyasiy ve içtimaiy-medeniy faktorlarnıñ aqibetlerinden, eali yerleşüvi tarihınıñ hususiyetlerinden, Qırımnıñ Rusiye (soñra sovet) devleti tarafından işletimesinden kelip çıqa.
Bu obyektiv sebeplerden Qırımnıñ siyasiy ayatında alâ daa hususiy, bazıda atta havflı adiseler yüz bere. Bu adiseler bazıda tabiiy olallar, bazıda – siyasiy ve informatsion tehnologiyalar yardımınen meydanğa ketirileler. Bazı faktorlar zayıfça tesir eteler, digerlerniñ tesiri devam ete. Bu deñişmeler, müelliflerniñ fikrine köre, Ukrainada, Rusiyede ve Qırım MC’de 1991 senesinden soñ doğan nesilniñ yetişkenine bağlıdır.
Geosiyasiy manada Qırımnıñ siyasiy ayatına onıñ ada konfiguratsiyası pek tesir ete – bu, siyasetniñ aqiqiy faktorıdır.
Yarımadada olıp keçken esnaslarnı talil eterek, er vaqıt köz ögünde tutmaq kerek ki, bu, territoriyasından ne ukrainaiçi, ne halqara bağlar ve deñişüvlerniñ (ne iqtisadiy, ne medeniy, ne insan) “tranzit aqıntıları” keçmegen Ukrainanıñ yekâne regionıdır.
Qırımnıñ coğrafik ayırılması soñki eki asır devmında onıñ Qara deñizde Rusiy ve sovet platsdarmnıñ arbiy-strategik degerliginen birleşe edi .
Bu vazifeni Rusiye imperatorlığı ve Sovet Birligi vaqtında Qırımda teminlemek içün, mahsus rus ealisi şekillendirile edi.
Bütün bular neticesinde XX asırda ve XXI asırnıñ başına – hususan Rusiye İmperatorlığı ve Sovet Birligi yıqılğan soñ – öyle vaziyetke ketirdi ki, yarımadadaki içtimaiy-siyasiy esnaslar qomşu regiolarından farqlana ediler.
Qırımnıñ coğrafik ayırıluvınen birlikte daa bir qaç müim adise bar edi.
1954 senesi Qırım vilâyeti USSC’niñ terkibine keçken soñ bile, yarımadada olğan büyük sanayi ve ilmiy obyektlerniñ, Qaradeñiz flotunıñ arbiy bölükleriniñ yolbaşçılığını Moskva becere edi.
Yarımadanıñ ealisi farqlı meselelerni çezgende, Moskvağa baqmağa alıştı.
Böyle etip arbiy faktor sovet devrinden soñ da Qırım ealisiniñ añı şekillenüvine tesir etmege devam ete edi.
Birinciden, Qırımnıñ arbiy tarihı alâ daa ealiniñ çoqusına avrointegratsiya ve globalizatsiyadan da emiyetlidir.
“Mudafaa añı” daa çoq Aqyar ve Keriç şeerleriniñ sakinlerine hastır.
Ekinciden, çoqyıllıq ayat tecribesi bar edi. Qırım ealisiniñ çoqusı hatırlaydır, çetel memleketlerden kelgenler Qırımda tek Aluşta ve Yalta şeerlerinde buluna bile ediler. Aqmescitten Kefe ya da Kezlev taraflarına çıqmağa olarğa yasaq etile edi, Aqyarğa mahsus izinsiz qırımlılar bile ketip olamay ediler, Balaklavağa (Aqyarnıñ rayonı sayıla) kirmek içün, aqyarlılarğa da izin kerek edi. Ondan da ğayrı, yalı boyu, şu cümlede Qırımnıñ cenüp yalısı kurort mevsimi vaqtında gece sıñır qorçalavı hadimleri tarafından kontrol etile edi.
Qırımnı Qıbrıs ve Singapur, başqa ada mikrodevletlernen teñeştireler, Qırım iqtisadiyatınıñ yüksek seviyesi aqqında ruyalarnı seslendireler. Öz nevbetinde, muhtraiyet seviyesiniñ kerginleşmesi er vaqıt Qırım cumhuriyeti ve merkeziy ukrain akimiyeti arasında munasebetlerde ağırlıqlar doğuralar.
Bu kontekstte añlaşıla ki, 20 yıl evelsi Qırım muhtariyetniñ yaratılmasında muvafqiyetniñ esas faktor olaraq, Qırım ealisiniñ çoqusınıñ, eger Ukraina Sovet Birligi terkibinden çıqsa, Sovet Birligi terkibinde qalmaq istegi oldı.
“Moskvağa baqmaq alışqanlığı” ket-kete, o vaqıttaki nesilniñ qartaymasınen
ve Qırımnıñ demiltarizatsiyasınen beraber küçüni coya, hususan Qaradeñiz flotunıñ bölünmesinden soñ.
Bunıñ yardımı ile 1994 senesi prezident ve parlament saylavlarında 1994 senesi Y.Meşkov ve “Rusiye” bloku ğalebe qazandı, 1998 senesi ise, Kiyev Qırım Anayasasınıñ birinci variantı lâğu etilgen soñ, Qırım saylavlarında kommunistler ğalebe qazandılar.
1990-ci seneleri Qırım siyasetinde bu obyektiv tendentsiyalarğa yekâne sistemli siyasiy alternativa olaraq – şu cümlede temsil quurmlarında – Qırımtatar Milliy Meclisi edi.
Bu alternativa ideologik baqımından qırımtatarlarnıñ Rusiye imperatorlığı ve Sovet Birligini öz facialı taqdirinde qabaatlağanlarına esaslana. Bu kontekstte qırımtatarlarnıñ Ukrainağa, Rusiyege alternativa olaraq, musbet munasebeti öyle vaziyetni yarattı ki, qırımtatar halqı ve Milliy Meclis Qırımda “Ukraina taraflama” esas küçlerden biri oldı. Bu, öz nevbetinde, Qırım ealisiniñ büyük qısmınıñ añında “tatarofobiya” ve “ukrainofobiya”nıñ peyda oluvına şartlar yarattı.
2000-ci seneleri içinde Qırım siyasetindeki “Moskva” faktorı geopolitik faktorından içsiyasiy faktorğa çevirildi.
1998 senesinden Qırım parlamenti terkibine Aqyar vekilleriniñ saylamasını toqtattılar, o vaqıttan berli de Rusiye taraflama yerli partiya ve küçlerniñ tesiri azlaşa.
Bu küçler daa çoq Aqyarda çalışa başladılar. Aqyar ise ayırılıp, Kiyevge tabi olğan şeer-region oldı.
Bu esnas 2002 senesi saylav protsessinde pekindi. 1990-ci senelerniñ ekinci yarısında kriminal gruppalar akimiyetke çıqa başladılar. Amma 1998 senesinden kriminalitetniñ Qırım siyasetine tesiri zayıflaşa.
2000-ci senelerniñ başında 1990-ci senelerniñ inqirazı bitkeninen ve ukrain devlet institutsiyalarnıñ pekinmesinen Qırım “rus taraflama” ve muhtar partiya leyhaları ukrain “akimiyet partiya”ları tarafından qaplap alınğan ediler.
Soñkileri öz programmalarında Qırımnıñ rus tilli ealisiniñ til ve medeniyet aqlarınıñ qorçalavı aqqında aytmağa başladılar.
Bu esnasqa has olğan keçit modeli olaraq 2004-2010 seneleri prezident, parlament ve yerli saylavları vaqtında ukrain partiyalarnen farqlı variantlı bloklaşmada Rusiye taraflama ve muhtar teşkilâtlarnıñ iştiragi oldı. Aynı vaqıtta sovet mentalligi olğan elektoratnıñ qartaymasınen beraber Qırımda kommunistler ve sotsialistlerniñ tesiri zayıflaşa başladı.
Bunınen beraber 2000-ci seneleri Qırımda yerli siyasetniñ kommertsiyalaşması olıp keçe edi, bu esnas Ukrainanıñ başqa regionlarına baqqanda daa da tez keçe edi, çünki Qırımnıñ toprağı ülkede eñ paalı edi.
O vaqıtnıñ Qırım yerli şuralarnıñ deputatları topraq saasında gizli tehnologiyasında pek müim rolni oynay ediler. Bu tehnologiyalar 2003-2004 seneleri yerli öz-özüni idare etüv faaliyetiniñ esas mündericesi oldı.
Bu esnaslar deputatlarnıñ partiya mensüpliklerine bağlanmadan olıp keçe ediler. Topraq korruptsiyası deputatlarnı “topraq partiyasına” birleştiler ve siyasiy şiarlar deputatlarnıñ bu biznesini qapata ediler.
Bunıñ neticesinde Qırımda yerli siyasiy ve memuriyet elitanıñ “makler” tipiniñ şekillenüvine ketirdiler.
Oña has olğan çizgiler – ahlâq-etik printsiplerniñ olmaması, strategik fikir yürsetüvniñ olmaması, pek alçaq mutehassıslıq ve tasil seviyesi, şahsiy kommertsiya faydasına köre siyasiy baqışlarnıñ sıq deñişüvi.
2003-2008 seneleri topraq lihoradkasınıñ devri Qırımda siyasiy baqışsız e printsiplersiz siyasiy elitanı şekillendirdi.
Topraq istegi o qadar küçlü edi ki, bazıda passionar qırımtatar elitanıñ qısmını bile celp edi.
2010 senesi prezident ve yerli saylavlar vaqtında Regionlar partiyası tarafından Qırımda Rusiye taraflama yonelgen elektorat qaplap alındı.
2010 senesi bütün Rusiye taraflama teşkilâtlar ve partiyalar “Russkoye yedinstvo” (“Rus birligi”) partiyasına birleştirilmek ıntıluvı olğanına baqmadan, bu olıp keçti. Qırım parlmentinde ve yerli şuralarda bu partiya az deputat yerlerini qazandı.
Ondan da ğayrı, 2010 senesi yerli şuralarğa saylavlarda Qırımnıñ eski küçlü partiyaları mağlübiyetke oğradılar: kompartiya, progressiv sotsialistler, “Soyuz” partiyası.
Bunıñ esas sebebi pek printsipial sual – gumanitar sasında olarnıñ saylavaldı programmaları endi ömürge keçirildiler – Qırımda rus muhtariyeti aman-aman tizildi, rus tilli eali, bazı adiselerge ve alışılğan siyasiy ritorikağa baqmadan, til, tasil, turmuş ve medeniyet saasında havf altında degil.
Regionlar partiyası tarafından Qırımda Rusiye taraflama yonelgen elektoratnıñ qaplap alınması içün esas faktor olaraq, Qırımda RF’nıñ Qaradeñiz flotunıñ bulunma müddetiniñ devam etilmesi ve Ukrainanıñ NATO’ğa kirmekten vazgeçmesi oldı.
Bu esnaslarnıñ neticesinde 2010 senesi Qırımnıñ siyasiy saasında printsipial deñişmeler olıp keçti. Ananeviy ve alışılğan Qırım çoqpartiyalılığı yoq oldı.
Şimdi yarımadada esas siyasiy küçler:
Regionlar partiyası (bütün mandatlarnıñ 74,9%), ve Qırımtatar Milliy Meclisi (bütün mandatlarnıñ 7,5%).
Qalğan küçlerniñ qazanılğan mandatları Qırım siyasetine iç tesir etmey.
2010 senesi Qırımda yerli saylavlarda küçlü partiyalar bile çoq mandatnı elde etip olamadılar:
“Batkivşçina” (QMC YŞ’da yoq, yerli ve rayon şuralarında 0,8%), “Front peremen” (“Deñişüv areketi”) (Qırımda iç bir mandatı yoq) ve “Silnaya Ukraina” (“Küçlü Ukraina) (QMC YŞ’da 2%, yerli ve rayon şuralarında 3,1%).
Bu neticeler 2010 senesi prezident saylavlarında bu partiyalar liderleriniñ neticelerinden farqlanalar – Y.Timoşenko (11,96%), A.Yatsenük (2,56%), S.Tigipko (10,97%).
Qırımda siyasiy partiyalarnıñ faaliyetinde umumiy ve farqlı hususiyetlerniñ talili böyle neticelerni köstere.
Bütün partiyalarnıñ neticeleri reklama imkânlarına degil de, “partiya qurucılığına”, komanda işine bağlıdır.
Mağlübiyetke oğrağan partiyalar bu faktornı köz ögüne almadılar.
Bu munasebet ile aytmaq mümkün ki, Regionlar partiyası ve Qırımtatar Milliy Meclisten ibaret olğan “Qırımnıñ ekipartiyalığı” yaqın yılları stabil ve Qırımdaki siyasiy vaziyetni belgilegen ola bile.
Bunınen beraber Meclisniñ siyasiy tesiri yerli şuralarda bulunma fayızından ziyadece ola bile, çünki qırımtatar halqınıñ passionarlıq ve teşkil olunuv seviyesi pek yüksektir.
Aynı vaqıtta Meclisniñ siyasiy tesiri daa çoq köylerde duyula.
2010 senesi yerli saylavlardan soñ çoqusı partiyalarnıñ zayıflaşqanlarınen beraber böyle tahmin etmek mümkün – yaqın vaqıtta Qırımda yañı siyasiy leyhalarnıñ peyda oluvını ya da Qırım ealisiniñ yañı ukrain leyhalarda faal iştirak etecegini tasavvur etmege ağır.
Qırımda böyle leyhalarnıñ esasını teşkil ete bilecek grajdan cemiyetiniñ faal teşkilâtları soñki yılları öz faaliyetini rekreatsion topraqlarnıñ qurucılığına qarşı ve ealiniñ yalığa çıquv sıñırlanmasınen küreşe ediler.
Olar, adet üzre, ayrı yalıboyu şeerlerde lokal olıp, “yuqu” rejimindedirler ve tek konkret vaziyetlerde faal areketlerge keçeler.
Aqiqatta faaliyet köstergen Qırımnıñ iş adamları teşkilâtları küçük ticaret biznesi vekillerinden ibarettir. Olar soñki yıllar içinde icra akimiyeti ya da fiskal qurumları tarafından konkret zulumlarğa qarşı tek epizodik reaktsiyalarnı köstere bileler.
Sanayıcılar ve turistik biznesiniñ iş adamları birlikleri akimiyet ve yerli öz-özüni idare etüv qurumlarınen yaqın kontaktta iş tutalar ve, hususan, lobbileştirüvnen öğraşalar, bunınen beraber de siyasetke kirişmegenlerini köstereler.
Aynı vaqıtta – bu da yarımadada siyasiy vaziyetniñ yañı alı ve mahataranıñ yañı faktorı – olğan ekipartiyalıq vaziyette qırım ükümeti ve yerli şuralar ealiniñ farqlı gruppalarınıñ siyasiy ve iqtisadiy menfatlarınıñ balansına irişmek vazifeisni ğayıp ettiler.
Bunı isbatlağan parlaq bir misal – tatar samozahvatları ve Cuma Cami qurucılığı meselesi sessiya zalında degil de, Qırım ükümeti yolbaşçılarınıñ Meclis yolbaşçılarınen keçirgen dialogda çezildi.
Aqmescit şeer şurasınıñ sessiya zalı (deputatlarnıñ 77,6% Regionlar partiyasından) partiya tertibine tabi oldı…
Böyleliknen, öyle vaziyet oldı ki, Qırımda siyasiy saada esas meseleler bugün Regionlar partiyası Qırım teşkilâtınıñ partiyaiçi meseleleri oldı.
Qayd eteyik ki, qırımtatarlar arasında içki siyasiy konkurentsiyası yaqın yılları, er alda, bu konfiguratsiyanıñ printsipial deñişüvine ketirmez.
Qırım ükümetiniñ samozahvatlar ve Cuma Cami qurucılığı meseleleriniñ çezilüvinen bağlı dialogğa dair 2011 senesiniñ başında yapqan soñki adımları, belki, qırımtatar halqı meseleleri çezilüviniñ yañı devrini başladılar.
Umumen – 2011 senesiniñ başına – aytmaq mümkün ki, Qırımda ananeviy siyasiy mahataralarnıñ seviyesi evelki yılları pek yüksek olıp, tüşken kibi oldı.
Qırımda siyasiy vaziyetniñ zemaneviy alına köre ayta bilemiz ki, 2011 senesiniñ başına Qırımnıñ içki siyasiy saasında havfsızlıqqa dair vaziyet idare ve tahmin etile bilecek kibi oldı.
Siyasiy saada ve Qırımnıñ devlet idaresi saasında printsipial yañı protsess olaraq, 2010 senesiniñ ortasından başlanğan Qırım siyasiy elitanıñ “yuqarıdan” kelgen partiyadaşlarına deñişüvi oldı.
O, körüngeni kibi, 2005-2010 seneleri olğan Qırım meseleleriniñ toplanuvı ve iqtisadiyat yıqıluvınıñ neticesi oldı.
Bu esnan üç şeyden ibaret:
a) Qırımnıñ sıñırlarından tış yañı yolbaşçılarnıñ implantatsiyası;
b) RP sırasına başqa partiyalardan eñ körüngen şahıslarnıñ integratsiyası;
c) Yañı şahıslar kirsetilüvi yardımınen Qırım partiya korpusınıñ yañartması – ilk evelâ, işhanelerniñ yılbaşçıları ve ziyalılar.
Bunınen beraber birinci pozitsiyalardan cemaat fikrinde kriminalitet ve korriptsiyanı añdırğan “eski partiya gvardiya”sınıñ eñ odioz şahıslar çıqarıla.
Aynı vaqıtta, Qırımda “yedek” memurlar yoq, çünki evelde ögge tek korruptsiyada iştirak ete bilgenler çıqa ediler.
Onıñ içün Qırımda vazife meselesi şimdi Ukrainanıñ başqa regionlarından kadrlarnıñ celp etililmesinen çezile – esas olmağan vazifelerge bile. Bu ise KİV’de keskin tenqitni doğura, yani bütün vazifelerde tek “donetskliler” turalar.
Qırım elitasınıñ radikal deñiştirilüvi Regionlar partiyasınıñ özünde gruppalar arasında dava çıqara bile, partiya terkibinde Qırımda bizness aktivlerniñ saqlanılmasında meraqlanğanlar da bar; bu ise, öz nevbetinde, Kiyevde qararlarğa mania doğura bile, Qırımnı muhtarlığınıñ tiklenüvinde qabaatlaya bileler.
Soñkisi, er alda, ola bile, çünki Qırımnıñ tez inkişaf etmesi içün, muhratiyetke, Ukrainanıñ başqa regionalrına baqqanda, daa da keñiş imkânlar kerek olcaq.
RP’na has olğan komanda-memuriyet üslübiyeti tez ve cesür adımlarnı seve, bazıda farqlı basuv vastaları da qullanıla. Bu, küç areketlerine ketire bile, hususan milletlerara ve dinlerara munasebetler saasında.
Bu havf fatal degil. Toqtatıcı faktor olaraq Avropa ve halqara teşkilâtlarnıñ kirişmesi ola bile, Qırımda olarnen işbirlikke yahşı baqalar.
Amma küçlü oppozitsiyanıñ olmaması ket-kete bir partiyalı avtoritar tipli rejimge ketire bile.
Böyle vaziyette Meclisten ğayrı alternativnoqtai nazarınıñ yekâne menbası olğan Qırım grajdan teşkilâtlarında ve KİV’lerde vaziyetniñ inkişafı pek müimdir.
Umumen aytmaq mümkün ki, Qırımdaki siyasiy vaziyet inkişafınıñ yañı devrine kirdi.
Ondan yañı meseleler ve tendentsiyalarnıñ peyda oluvını beklemek mümkün, em de Qırımnıñ muhtarlığı da yañıdan pekine bile – 2010 senesi dekabrde tasdiqlanğan Qırım inkişafınıñ Strategiyasında aks etilgen ukrain Qaradeñiz siyasetinde Qırım rolüniñ ve Qaradeñiz regionında konkurentsiya kontekstinde Qırımnıñ iqtisadiy inkişafınıñ kerekligi vaziyetinde…
Andrey KLİMENKO, Tatyana GUÇAKOVA,
www.bigyalta.com.ua