Qırımtatarlar ve akimiyet: çıqış yolu barmı?

11.05.20160:19

Vãçeslav Lihaçöv

Mustaqillikniñ ilk yıllarından başlap, ukraina akimiyeti içün ‘qırımtatarlar meselesi’ eñ kergin suallerden sayıla. Qırımğa avdet etken qırımtatarlar sürgün etilgenleriniñ Vatanına qaytmaq haqqını tanığan Kiyevge loyal olıp, muhtariyetniñ yolbaşçılığı ve ealisinen olduqça murekkep musabetlerde bulunmaqta. Qırımtatarlar içün devlet akimiyeti tarafından sadece destek deklaratsıyası yeterli degil, sürgün etilgenleriniñ haqlarını tiklenüvi boyunca konkret areketler ve eñ esası da sermiya kerektir. Devlette ise qırımtatarlar içün sermiyalar bir vaqıt yetmey edi ve alã daa yetmey: kösterilgen yardım yaşamaq içün bile yeterli degil. Vatanına qaytqanlarınıñ büyük qısmı akimiyetke artıq işanmayıp ve kimseden yardım beklemeyip, öz yaşayışlarını özleri abadanlaştırmaqtalar.

Amma böyle öz- özüni teşkil etüv öz nevbetinde akimiyet ve qırımlılarnıñ bir qısmı ile bir sıra tartışmalarlarğa yol aça.

İçtimaiy tartışma tesirinde eki taraf da ksenofobiya yolunen ketmesiniñ ihtimalı bar. Rüsiyeci milletçiler ve atta bazı memurlar tatarlar ve islamğa qarşı açıq çıqış yapqanları belli. Öz nevbetinde ise bir çoq qırımtatarlar, hususan yaşlar, qırımtatar areketiniñ adetiy liderleriniñ orta, ‘razı’ mevamınen memnün qalmayıp, öz problemlerini çezmek içün radikal yollarını qıdırmağa azırlar. Bu cehetten siyasiy islam ğayeleri bayağı populãr oldı.

Muhtariyetniñ ealisi arasında ise rus milletçiligi, slavãn vatanperverligini işletken çeşit gruppalar peyda etile.(‘kazaklar’). Etraftaki duşmanlıq mühiti qırımtatarlarını birleştire ve öz -özüni teşkil etmege mecbur ete. Böyle vaziyet bir taraftan öz haqlarını qorçalamağa yardım etse, diger taraftan cemaatçılıqtan daa uzaqlaştıra, ayıra. Regional Kütleviy Haber vastaları añlaşuv ve barışıqqa qoltutmayıp, er bir tartışmalı vaziyetni ‘hristian’ ve ‘Müsülman’ medeniyetleri arasında zulum cenk olaraq taqdim eteler.

‘Tatar-slavãn’(‘islam- hristian’) tartışmalar,müsülman mezarlıqlar ve camilerde yüz bergen ayrı çatışuvlarnı saymasaq, daa çoq informatsıon saada peyda ola. Yollarnı qapatuv, OMON ile uruşlar kibi büyük qalabalıqlar öz kütleviy mizacı ile 1990 senelerine aittir. 2000 seneleri ise vaziyet bir qaç kere kerginleşken edi, o da yerli akimiyetniñ yersiz faaliyeti ve bazılarnıñ maddiy meraqları neticesinde yüz bergen edi.(Bağçasaray, 2006 senesi, Ay-Petri, 2007 senesi).

Umumen aytqanda, soñ 10 yıl içersinde yerli siyasiy ziyalılıq qırımtatar yönelişinde öz hususiy üslübini işlep çıqardı. Bir taraftan, o vaziyet kerginleşmesini istemey ve bazı allarda keregi qadar tez areket etmese bile, tartışmalarını yoq etmege tırışa. Amma aynı zamanda da, tatarlarğa qarşı keyflerni meydanğa ketirilmesinde iştirak ete.

Bu şaraitlerde qırımtatarlarnıñ Kiyevdeki merkeziy akimiyet ile munasebetleri ayrıca emiyetli ola. Devlet yolbaşçılığı er vaqıt bir sıra olduqça pragmatik sebeplerden dolayı, vatanına qaytqanlarnıñ ihitiyaclarına büyük diqqat ile yanaşa edi.

Qırımtatar meclisi, icra organı Qurultay Mustafa Cemilevniñ reisligi altında ‘tatar’ tarafından vaziyetni nezaret altında tutmaqta. Qırımtatarlar arasında Meclisniñ faaliyetinen memnün qalmağanlar mevcut olğanı şübesizdir. Amma kene de , onıñ yüksek nufuzı, diger strukturalarğa nisbeten, demokratik, kollegallik ve saylavcılığınen belgilene.

Lãkin bu faktik legitimlikke baqmadan, Meclis mevcut huquqiy daireniñ içine kirip olamay. Böyle kibi temsil organı içün huquqiy temel qura bilecek milliy- medeniy muhtariyat aqqında daa 7 evel teklif etilgen qanun leyhası Yuqarı Şurası tarafından öyle de baqılmadı.

Belli olğanı kibi, Leonid Kuçma, Ukraina Preizdenti yanında Qırımtatar halqınıñ vekiller Şurasını meydanğa ketirilmesi aqqında qararı ile Meclisniñ temsillik vazifesini huquq temeline qoymağa tırıştı. Mezkür Şura aqqında 2000 s 7 aprelde qabul olunğan qararğa binaen, Şura Qurultay tarafından saylanğan Meclis vekillerinden ibaret olacaq.

Meclis 2004 senesi prezident saylavları vaqtında Viktor Yuşçenko ve Portaqal inqilãbına qol tutsa bile, memleketniñ üçünci prezidenti zamanında akimiyet ve qırımtatarlar arasındaki muasebetlerde iç bir inkişaf duyulmadı. Toplanğan meselelerini çezmek içün ne qanun seviyesinde, ne de ameliyatta bir şey yapılmadı. 2007 senesi ise, Viktor Yanukoviç baş-nazir olğan vaqtında, muhtariyatta o vaqıt militsıya yolbaşı vazşifesini becergen Anatoliy Mogilöv aksine qırımtatarlar ile tartışmalarnı 2000 seneleri körünmegen bile seviyege köterdi. Öz şovinist dünyabaqışlarından utanmağan bu insannı iç işler naziri vazifesine tayin etilmesi umumen cemiyet içün ve ayrıca da qırımtatarlar içün müim bir işaret eti. Prezident olğan soñ Viktor Yanukoviç Meclisnen ‘bağ qurmağa’ tırıştı. 13 mayısta Yanukoviçnen Meclis yolbaşçılarınıñ körüşüvinde qırımtatar halqınıñ vekiller Şurasınıñ prezident iştiragi ile toplaşuvnı keçirmek qararı alındı. Merasim tarihı bir qaç kere deñiştirilgen soñ, 3 avgustqa belgilendi, amma öyle de keçirilmedi.

Bu vaqia bayağı bellidir. Keçirilecek körüşüvniñ şekli deñiştirilip, Meclis yolbaşçılarından ğayrı qırımtatar halqı adından laf yürsetmege haqı olmağan şübeli teşkilãtlarnıñ liderleri de davet etildi. Devlet başı işte böyle insanlarnen körüşti.Meclis ise böyle şekilde keçeçek körüşüvde iştiragini red etti. Körüşüv konstruktiv tarzda keçti. ‘Regionlar Firqasınıñ ğayeleri, siziñ memlekette bu qalabalıqnı toqtatmaq, iqtisadiyat ve yaşayış seviyesini kötermek istegiñiz Milliy Firqa qırımtatar halq firqasına yaqın’,- dedi gruppanıñ lideri Vasfi Abduraimov. Aynı şu teşkilãtınıñ siyasiy Keñeş azası Timur Dağcı, ‘Meclis yañı akimiyetke qarşı olsa, bütün qırımtatar halqı oña qarşı olğanını tasdiqlamağanını’ bildirdi. İşte izaatsız.

Mustafa Cemilev 3 avgustta keçirilmegen merasimden soñ prezidentke yazılğan mektübinde Meclisniñ mevamını tafsilãtlı añlatıp, 2000 senesi Şura aqqında qararğa binaen közde tutulğan tarzda qırımtatar vekiller Şurasınıñ tolaşuvını keçirmege talap etti. Lãkin cevap olaraq bu organnıñ sıfatı resmiy şekilde deñiştirilgen edi. 26 avgustta Viktor Yanukoviç Şura azaları Qurultayda degil de, prezident tarafından tayin olunacağı aqqında fermannı imzaladı. Bu ferman ile Şuranıñ terkibi de deñiştirildi: onıñ içine Meclis yolbaşçılarından 8 adam ve 11 yañı aza, ekseriyetnen küçük gruppalarnıñ liderleri kirdi. Olarnıñ arasında yuqarıda V.Abduraimov ve o kibi şahıslarğa yer tapıldı. 28 avgustta öz çıqışında Meclis reisi ‘ prezident bir de bir meseleni çezgende kimnen aqıl tanışacağını özü saylamağa haqqı’ olğanını qayd etip, ‘organnıñ adını deñiştirmege’ teklif etti, çünki ‘halq temsilleri tayin etilmez , olar saylanılalar’. Böyle etip mesele çezilinmeycek kibi körüne.

Meclisniñ qattı mevamına rast kelgen Yanukoviç qırımtatarlar ile añlaşmağa tırışacağanıñ ihtimalı bar. Bu yerde İlmi Umerovnı işten boşatmağa istegenlerini hatırlamaq mümkün. Meclis Bağçasaray rayon yolbaşçılığına diger insan tayin olunsa, akimiyet strukturalarından bütün qırımtatarlarını çağırtacağını bildirgen soñ, prezident qarşı çıqmamağa qarar berdi.

Belki bu sefer de prezident bu meseleniñ çezilüv yolunı tapmaq içün kene de orta bir yol tapmağa başlar. Amma bu yerli saylavlardan evel olmaycağı şübesizdir. 31 oktãbrden soñ Meclis şuralarda öz emiyetini ne derecede coyacağı belli olur.

Adet üzre saylavlarda Narodnıy Ruh Ukrainanen birlikte çıqqan Meclis muhtariyat şuralarında olğanından daa beter taqdim olunacağı da şübesizdir.Şimdi parlamentte Qurultay-Ruh fraktsıyasında 8 deputat olsa, saylavlarnıñ neticelerine binaen olarnıñ sayısı 5-6 eksilecek.

Birinciden, saylav qanuncılığındaki deñişmeler buña yol aça.Ekinciden de, añılğan ‘Milliy Firqa’ kibi gruppalarnıñ faaliyeti ep arta.

Olar qırımtatarlar arasında nufuzlı olmasalar bile, qırım akimiyetiniñ destegine saipler.

Regionlar Firqası saylavlar Meclis nufuzı eksilgenini kösterse, onıñ liderlerinen bağ qurmağa yengilce olur dep sayalar. Vasvi Abduraimov 3 avgustta zaten ‘2010 senesi 31 oktãbr saylavlarınıñ neticeleri boyunca qırımtatar- deputatlarnıñ Toplaşuvı esasında’ ‘qırımtatar halqı temsilciliginiñ legitim institutını’şekillendirmege teklif etti.

Amma Meclis saylavlardan soñ bile, öz printsiplerden qaçınıp, qırımtatar halqınıñ temsil organı olaraq, Qurultaynıñ yekãneligini yoq etip,küçük gruppalarnen bir safta turmağa azır olmaycağı da açıq- aydındır. Buña baqmadan, ince ve tecribeli siyasetçiler Mustafa Cemilev ve Refat Çubarovnıñ — em munasebet qurmağa em de kompromiss tapmağa ellerinden kelir. Amma akimyet bunı yapıp olurmı- aceba?

Şimdilik ise, akimiyet Meclisni diqqatqa almamaq niyetinde olğanı kibi körüne. Lãkin Mecliske binaen ‘qattı’ siyasetniñ tarafdarları qırımtatar halqınıñ şimdiki liderlerini sovet akimiyeti bile yeñip olmağanını unutalar ve bir de bir añlaşmağa kelmek tek vatanlarına qaytqanlar içün degil de, devlet yolbaşçıları içün ğayet emiyetli olğanını añlamaylar.