(Yaqın şarq araştırmalar merkeziniñ ekspertleri)
Yaqın şarq araştırmalar merkeziniñ ekspertleri Aleksandr Bogomolov ve Sergey Danilov yaqında QHA muarririyetinde bulunıp, qırımtatar halqınıñ menfatlarınen bağlı olğan Qırımda ve umumen Ukrainada olıp keçken içtimaiy-siyasiy ve zemaneviy din protsessleri boyunca öz fikirlerinen paylaştılar.
QHA: Soñki vaqıt Qırım araştırmacılar, politolog ekspertler, sotsiologlarda meraq doğura. İçtimaiy-siyasiy, din, iqtisadiy protsessler tek Ukrainada degil, Avropada, dünyada büyük meraq doğuralar. Aynı vaqıtta, belli paradoks yer almaqta – Ukrainanıñ, devlet olaraq, siyasiy yolbaşçılarnıñ arasında Qırımdaki vaziyet, hususan, qırımtatar meselesi añlaşılmay. Bir taraftan, ekspert-ilmiy toplulıq Qırım vaziyetini añlamaq ve araştırmaq tırışa, aynı vaqıtta, akimiyet, devlet kerekli kibi Qırım meselesinen oğraşmay. Meselâ, faaliyetiñizniñ neticeleri siyasiy qararlarnıñ qabul etilmesine tesir etebile.
Bogomolov: Bu sualnıñ cevabı pek sadedir. İşimizniñ neticeleri siyasiy qararlarnıñ qabul etilmesine tesir eteler ve endi tesir etken ediler. 2005-2006 seneleri biz Ukrainanıñ mudafaa ve milliy havfsızlıq keñeşiniñ (UMMHK) apparatı ile, qarar qabul etilmesi içün malümatnı toplağan insanlarnen işbirlik tutqan edik. Prezidentniñ bazı emirlerinde tevsiyelerimiz köz ögüne alınğan ediler. Amma qabul etilgen qararlarnıñ yapıluv seviyesi, vesiqalarnı azırlağan insanlarnıñ kesken qıymetine köre bile, Qırım meselesi boyunca 20% teşkil ete. UMMHK terkibi deñişkende, bir qaç kere deñişken edi, biz Qırım meselesiniñ baqılmasını köz etip, er seferinde Qırım meselesi yañıdan baqılmaq başlanğanını kördik.
QHA: Qırımtatar meselesine siyasiy ve ilmiy Kiyevde nasıl baqalar?
Bogomolov: Biz öyle tüşünemiz, Qırımğa Ukrainanıñ siyasiy merkezi, ve ona hızmet etkenler – ilim, bilgi, ekspertler, media ve başqaları tarafından ayırılğan diqqat pek azdır. Qırım daa da büyük diqqatqa lâyıqtır. Belli müsbet dinamikanı köz etsek bile.
QHA: Qırım Yuqarı Şurası reyleriniñ çoqluğı ile Oraza ve Qurban müsülman bayramlarınıñ bütün Qırım ealisi içün, din ve etnik mensüpligine baqmadan, raatlıq künleri olaraq ilân etilmesi içün rey berdi. Vasiliy Haranıñ yolbaşçılıq etken Ukraina Yuqarı Şurasınıñ Profil komiteti muzakerege çıqarmadan Qırım içün bu kelişmegeni aqqında qarar çıqara. Büyük küçni talap etmegen bu kibi meselede bile añlaşmamazlıq çıqa. Bunı nasıl çezmek kerek?
Bogomolov: Tüşünem ki, bu – “simvolik cenklerniñ” fragmentleridir. Bir taraf başqa tarafnıñ belgileri ziyade temsil etilgenini saya. Bu simviolik üstünlik ya da öz üstünliginiñ saqlanılması içün “cenktir”. Kerçekten ise, biz Qırımnıñ on ya da on beş qısımlarğa degil de, ekige bölüngenini köremiz. Bu, qararnen aysaq, böyle kibi körüne – qırımtatarlarnıñ sürgünlikten qaytqan vaqıtqa Qırımda yaşağan ruslarnıñ siyasiy temsilcileri özüni qırımtatatarlarğa nisbeten vizavi-toplulıq olaraq fikirlerde konsensus pozitsiyada ediler.
Danilov: Siyasetçilerge tesir etmek pek ağırdır, devlet maşinası ya da bürokrat apparatı ile çalışmaq yengilcedir. Bürokratlar arasında deliller üküm sürebile, siyasetçiler ise siyasiy zaruriyet olarğa böyle areket şekilini köstergenini sayalar.
QHA: Qırımtatar halqınıñ siyasiy faallik dinamikası ve onıñ Ukrainadaki siyasiy yaşayışına tesiri nasıl deñişti?
Bogomolov: Qırımda siyasiy fikir yürsetmeniñ olmağanını köremiz. Siyasiy fikir yürsetüv ne demek – uzaq ileri tüşünmek, ileride ne olacağını sayabilmek qabiliyeti, yani strategik tüşünmektir. Siyasiy zaruriyet baqımından, asıl da Qırımda muabbetlik siyaseti qurulmaq kerekligi aqqında, yarımadanıñ müsbet keleceginiñ quruluv siyaseti aqqında ve resurs bazasınıñ yıqılması degil de, pekitilmesi aqqında aytmaq kerektir. Böyle müsbet siyaset Qırımda kerek olur edi. Bunıñ elementlerini körmeyik. Bunıñ misali olaraq — Qırımdaki bütün saylavaldı kampaniyalarıdır. Olar birden agressiya seviyesini kötereler, er vaqıt bu – atmalar, etnik meseleler, er vaqıt kim daa çoq aqlarğa saip, kimden tutıp almaq ve kimge bermek. Bütün bu siyaset “özü oturğan pıtaqnı kesmek” dep, adlandırıla.
Bu yerde öyle bir mesele, qırımtatarlarnıñ siyasiy, içtimaiy ve çeşit gruppa menfatlarını teşkil etkende, etrafımız 80-ci, 90-cı seneleri sadece edi. Bu etraf ile çalışmaq yengil edi. Qararlar qabul olunmasındaki cemiyetniñ öz-özünden iştirak seviyesi, yani insanlarnıñ kerçek tesiri, o vaqıt daa yüksek edi, ve iç bir normal aletler yoq edi, bu narazlıq ya da beklenilgen narazlıq areketler edi. Amma olar daa yahşı çalışa ediler. Şimdi o vaqıt olğan insanlarnıñ sayısını çıqarmaq mümkün, amma neticesi öyle olmaz. Maydan, millionlarnen insan çıqarılsa, netice olur, amma qırımtatarlar millionlarnen degiller, olarnıñ sayısı azdır.
Danilov: Meclisniñ areketlerinde az şey deñişti, asıl da deñişmedi desek olur. Memurlar ile çalışmaq kerek, olarnı celp etmek kerektir. Bunıñ içün, Kiyevde daimiy bu işlernen oğraşqan birisi olmalı.
Bogomolov: Meclisniñ eki tarafı bar: bir taraftan – bu grajdan cemiyetiniñ institutıdır, başqa taraftan ise – temsil organı ve memuriyetlev organıdır. Bu yerde öz qıymetleri ve öz sıñırları bar. Maña körüne ki, Meclis işiniñ tecribesinde büyük pozitiv bar, onı inkişaf etmek kerek, amma inkişaf etkenini körmeyim. Bu – iştirak elementiniñ pekitilmesidir. Bu – bunı nevbet ile közge alğan ve bunı yapqan yekâne instituttır. Bu – em saylavlar ameliyatı, em iştirak, em farqlı seviyelerde muzakere, yani pek müsbet tecribedir. Tecribe umumen Ukraina içün qıymetlidir.
Danilov: Bu tecribeni Kiyevde kefiyetli tarzda bermek kerek, çünki o meraqlıdır. Meclis ve qırımtatarlarnıñ özleri eger bu doğru berilse, qalğanlar içün ne qadar meraqlı olacağını añlamaylar.
Bogomolov: Qırımtatarlar olarnı nasıl tanığanlarına pek diqqatlı olğanlarının köremiz. Tüşünemiz ki, medeniyet potentsialına qıymet kesüv noqtai nazarı baqımından bu pek pozitivdir. Siyasiy alanda qırımtatarlarnı çeşit tış meydanlarda temsil etken yolbaşçılar, siyasetçiler, faal insanlar çoq şeyler aqqında tüşünmek kerekler. Aytacaq şeyleri nasıl eşitilecegini, öz menfatlarını başqaları içün añlayışlı olması içün nasıl tertip etip köstermek kerekligini tüşünmek kerekler. Bu ağırdır. Bu aqqında belli siyasiy yoñeliş kibi tüşünmek kerektir.
QHA: Nasıl leyhalar azırlaysıñız?
Bogomolov: Öyle teşebbüsimiz bar, ve sayamız ki, bu bazı bilgilerni yayındırmaq kerek – biz Qırım Müftiyatı ile siyasiy islam aqıntıları aqqında seminar keçirdik. Cemiyette büyük raatsızlıq doğurğan “Hizb-ut-Tahrir” (halqara İslam siyasiy partiyası – muar.) aqqında. İnsanlar daa çoq bilmek kerekligini tüşünemiz. Cemiyetimiz kefiyetli malümattan marum qala, onı tüzetmek kerek. Qırımtatarları İslam aqqında malümatnı üçünci ellerden alalar, rus tiline yaramay tercimelerden, añlaşılmağan menbalardan. Bu – büyük meseledir.
QHA: Siz Müftiyatnıñ Hizb-ut-Tahrir kibi siyasiy areketke azır olmağanını tüşünesiñizmi?
Danilov: Sınavlarğa er kes sınav endi kelgende azırlanmağa başlay. Bir de bir areketler yüz bergende, tek o vaqıt cevaplar qıdırmağa başlaylar. Tek arakatlerniñ ketişatında añlayışlı ola.
Bogomolov: Qırımtatar alanında İslam, qırımtatarlarnıñ sürgünlikte yaşağanları sebebinden, yaşamaqnı devam ete edi, amma qanunsız. İhtiyaclar seviyesi sovet devirindeki olğan ihtiyaclarnen sıñırlana edi, ve adekvat edi. Bunı köz ögüne alıp, qırımtatarlar böyle araketler peyda olabilecegini bilmez ediler. İç bir insan bunı evelden körebilmez edi. Ayat devamında ögüne çıqabilecek bütün meselelerini evelden körmek mümkün degil. İç bir institut, iç bir siyasetçi körebilmez. Keyfiyetli bilgiler menbası yoq edi, qaydan peyda olacaqlar.
Danilov: “Hizb-ut-Tahrir” din mevzusında davalaşmay, olar teolog degilller. Olar başqa şeylernen oğraşalar, din olar içün başqa vazifeni becere.
Bogomolov: Olarnıñ faalliyetine dair başqa şeylernen oğraşqanlarını aytmaq mümkün. Olarnen din munaqaşalarnı keçirmek manasızdır. Olarnen başqa meseleler, qıymetler aqqında da laf etmek mümkün. Meseleler – olarnen bu munaqaşalar keçirmek kerekmi?
QHA: Müftiyatnıñ birleştirici merkez olaraq vazifesi olabile?
Danilov: Müftiyat, “tamimciler”den (doğma Livanlı Ahmad Tamimniñ yobaşçılıq etken “Ukraina müsülmanlarnıñ Din İdaresiniñ” tarafdarları – muar.) ğayrı, er kesni birleştire. “Hizb-ut-Tahrir” azalarından olğan imamlar – Müftiyatqa keleler ve şartlı tarzda Qırım müsülmanlarınıñ Din İdaresiniñ yolbaşçılığında sayılalar. Bugünki künde o, habaşitlerden (Somaliniñ sabıq müftisi Abdullah al-Habaşi al-Haruri talimatınıñ talebeleri) ğayrı çoqusını birleştire. Müftiyat yapacaq vazifelerni kerekli derecede becere. Müftiyat farqlı partiyalardan seçilip qurulğan Qırımtatar Milliy Qurultayını añdırmağa başlay.
QHA: Qırımtatar halqına qomşuları nasıl baqalar?
Danilov: Yaqın Şarqta Ukraina ve qırımtatar halqını az añalar, çoqusı böyle halqnıñ olğanı aqqında asıl da bilmeyler.
QHA: Militsiya sanki “At-Takfir-val-Hicra”nıñ azaları olğan üç insannı kerekli derecede deliller olmağanı sebebinden yibergenleri aqqında ne aytırsıñız?
Bogomolov: Bu mesele daa bir buçuq yıl evelsi belli oldı, amm acemiyetke malümat çıqmadı ve bundan büyük vaqia etmediler. Yapmadılar, çünki başqa vaqıtqa qaldırdılar, endi vaqıt keldi. Bu sualni kerekli siyasiy vaqıtta köterdiler. Bu aqıntğa ait insanlarnı bir elniñ parmaqlarında saymaq mümkün, ve olarnıñ yapqanlarından eñ beteri – sığır qırslamasıdır.