“Altarıqta cartı arıq,
cartı arıq da olmasa – göñ çarıq”
Bugünki künümizde, biñ yazıqlar olsun, deyerlik unutılıp, artıq işletilmegen pek çoq atalar sözleri ve aytımlarımız bar. Buña köre, olarnı qullanmaq degil de, atta ne manada aytılğanını bile añlatmaq küç ola. Lâkin, Allahqa şükür, qartlarımız bar ki, olarnıñ bir çoqları şu baylığımıznı daa saqlap qalmaqtalar.
İşte, bugün talil etilecek atalar sözüniñ manasını añlatmağa muteber qartlarımız yardım ettiler. Allah olarnıñ ömürlerini uzaq etsin!
Bu atalar sözüniñ üç negiz kelimesi bar! Bular: “altaraq”, “cartı” ve “arıq” sözleridir. “Altarıq” sözü tek ağız yaratıcılığında degil, bediiy edebiyatta da restkeline. Meselâ, Yusuf Bolatnıñ “Alim” romanında böyle bir epizod bar: yigitlik çağına kelgen Alim bir meşur pelvannen küreşmege istegende küreş ağası onıñ yarışını soray. “Altarıqta on doquznı tolduracam” dep cavaplana Alim. Böylece, altarıq – biz şimdi aprel dep bilgen aynıñ bir deviridir. Deyik, martnıñ eñ suvuq künlerine “perdalez” degenleri kibi, aprelniñ eñ suvuq, hışımlı bir qaç kününe de “altarıq” degenler. Söz kelimi, bizden farqlı olaraq, Qırım qaraimleri umumen bütün bir aprel ayına “artarıq” degenler.
Endi ise “cartı” sözüne keçeyik. Bizde “cartı”nı esasen eskirgen, ipranıp, örselengen bir şey dep bileler. Rusçağa “vethiy” dep tercime eteler. Elbet, bu – yañlış degil. Albu ki, onıñ birinci, asıl manası – “tolu olmağan, tekmil olmağan; yarım”dır. Aqılıñızda olsa, “Yartı qulaq” masalınıñ personajı – deve qulağınıñ yarısı qadar boyu olğan bir oğlançıq edi.
Mezkür atalar sözündeki üç negiz kelimeniñ eñ “pıtarıqlısı” – “arıq” sözüdir. Elbet, “arıq” degende ya aqqan suv yolağını ya da azğın bir adam yahut ayvannı köz ögüne ketiremiz. Lâkin bu sözlerniñ ekisi de bugünki ibaremizge kelişmey yani iç bir türlü mantıq bermey.
Meger, al-azırda İslâm-Terek rayonınıñ Bayraç (Juravki) köyünde yaşağan 86 yaşlı Mecit ağa Memetovnıñ aytqanına köre, eski vaqıtlarda çöl tarafta toban ya da piçen sepetlerine “arıq” degenler. Tilimizni, tarihımıznı pek yahşı bilgen munevver ihtiyarlarımızdan aqmescitli Seyar ağa Murtazayev de bu fikirni tasdiqlay..
Şay ekeç, “er şey yerli yerine tüşe”. Yani ikmetli halqımız özüniñ çoq asırlıq tecribesine esaslanaraq, aprel ayınıñ eñ suvuq künlerinde mallarnı otlamaqnıñ çaresi olmaz, demek, iç olmağanda yarım sepet tobanıñ (piiçeniñ) olsun. O da olmasa, ayvanlarıñ oler de, terisinden tek göñ çarıq tikmek qalır, demek istegen.
Ervin BEKİROV