“Musaviy şartlarda, milliy hususiyetlerge köre degil, qırımtatar, ukrain, rus tillerinde oqutqan sınıflarnıñ açılmasını közde tutqan siyasiy qararnıñ qırımtatar tilinde tasil sistemasınıñ tiklenüvi ve pekinmesine menfiy tesir olur”, — “Maarifçi” qırımtatar tasil hadimeri assotsiatisyanıñ reisi Safure Kacametova Qırım ükümetiniñ bir sıra rus taraflama deputatlarnıñ ve QMC Yuqarı Şurasınıñ Tasil ve ilim boynca daimiy komissiyanıñ reisi Galina Grijbovskayanıñ ilânını böyle izaatladı. “Şaşılacaq bir şey, QMC Yuqarı Şurasınıñ Tasil ve ilim boynca daimiy komissiyanıñ reisi Galina Grijbovskaya böyle kibi fikirler qaçıra, çünki Ukrainada, hususan Qırımda, tasil müessiseleri milliy hususiyetke köre degil, til hususiyetine köre açılalar. Eger onıñ fikirine köre, “tasil müessiseleri rus, ukrain ya da qırımtatar olmaq kerekmeyler, er birinde ise musaviy şartlar ile qırımtatar, ukrain ve rus tillerinde ögretken sınıflar çalışmaq kerekler”, demek, Qırımnıñ bütün tasil müessiselerine devlet ukrain tilinde ögretken mektep statusını bereyik, olarnıñ esasında da musaviy şartlar ile qırımtatar, ukrain ve rus tillerinde ögretken sınıflar çalışsınlar”, -qoştı Safure Kacametova.
O, hatırlattı ki, Qırımda tasil sisteması şimdiki vaqıtta birtillidir: “Beş yüzden ziyade mektepte oqutuv rus tilinde alıp barıla. Qırım Muhtar Cumuriyetinde şimdi üküm sürgen tasil sisteması qırımtatar balalarnıñ ana tilinde terbiyelenmek ve tasil almaq anayasa aqqını kerekli derecede teminlemey, em de endi 22 yıl devamında 1944 senesi sürgünligi ile harap etilgen qırımtatar halqınıñ milliy tasil sistemasınıñ tiklenüvini toqtata”.
Şimdiki vaqıtta, Kacametovanıñ malümatına köre, Qırımda qırımtatar tilinde tek beş biñden biraz ziyade qırımtatar balası tasil almaqta. Otuz biñge yaqın qırımtatar balası rus tilli mekteplerinde oqumaqta. “Akimiyet tarafından halqımıznıñ eñ aktual meselelerinden biriniñ çezilmegeni mına nasıl alğa ketirdi. Bu, vatandaşlar menfatlarnıñ ve tolerantlıq pozitsiyasımı?”, — añlata “Maarifçi” reisi.
Hatırlatayıq ki, 15 sentâbr künü QMC Yuqarı Şurasınıñ Tasil ve ilim boynca daimiy komissiyanıñ oturışında komissiya reisi Galina Grijbovskaya ayttı: “Ukrainada ve, hususan Qırımda mektepler ve başqa tasil müessiseleri tasilniñ milliy hususiyetinde degil, tolerantlıq ve vatandaşlarnıñ menfatları pozitsiyasında esaslanmaq kerekler. Böyle etip, tasil müessiseleri rus, ukrain ya da qırımtatar olmaq kerekmeyler, er birinde ise musaviy şartlar ile qırımtatar, ukrain ve rus tillerinde ögretken sınıflar çalışmaq kerekler”. Bu fikirge tasil nazirniñ vazifesini becergen V.Dzoz da qoşuldı.
QHA
Elifbemiz – ne edi, ne bar, ne olacaq?
Qırımtatar tili mevzusı halqımız arasında eñ çoq raatsızlağan ve eñ çoq muzakere etilgen mevzularından biridir. Soñ zamanları tilimizni latin urufatına keçmesi meselesi kergin turmaqta. Bu aqta tilşınas alimlerimiz farqlı fikirlernen rastkelemiz ve bu mevzuda tedqiqatlar ep devam ete. Meseleni biraz aydınlatmaq içün elifbemizniñ tarihına bir köz taşlayıq.
Qırımtatar tili – Qırımda şekillengen ve tamır halq olğan qırımtatarlarnıñ tuvğan tili olğanına iç şübe yoq. Etrafımızda yaşağan başqa milletler ne deseler bile, tarihiy deliller aqiqatnı köstereler. Nice cenkler, uruşlar yarımadamıznıñ topraqlarında keçti, nice milletler, qabileler bu şerefli topraqlarğa saip olmaq ıntıla ediler, lâkin bizim tamırlarımız o qadar teren ki, “qırım halqı”, “qırım tili” degende, halqımız, tilimiz köz ögüne alınmaq kerek.
Qırımtatar halqınıñ tarihı ve bunınen bir sırada tili, edebiyatı, medeniyeti qadimiy zamanlardan öz inkişaf yolunı başladı. Qırımlılar ve olarnıñ türkiy ecdatları tarihiy inkişafında Orhon-Yenisey (runa), uyğur, soğd, mani, arap, latin, slavân (kirill) urufatlarını (grafikalarını) qullanğan yazı sistemalarınen faydalandılar. Umumhalq qırımtatar tiliniñ tarihı Altay devirinden başlansa, qırımtatar tiliniñ yazma yadikârlıqları belli olğan Qadimiy türk devirinde yapılğan bu devirniñ tili ve abideleri bütün türkiy halqlarğa mensüptir. Eñ qadimiy, VI-VIII asırlarğa ait, Orhon-Yenisey özenleri boyunda tapılğan yazılardır. Bu abideler qırımtatar tiliniñ yazma yadikârlıqlarından ilkisidir. Yazılarnıñ esas manası – ecdatlarımıznıñ tuvğan yurtunıñ ululuğı ve dülberliginen qururlanmasından, şereflengenleri aqqında beyan etkenlerinden ibarettir. Runa yazısı birinci milliy elifbe olaraq beş asır devamında qullanıldı. Onıñ yuz elliden ziyade işareti bar. Bu işaretler qırq arif ile berile.
Qadimiy türk qabilelerniñ ösüv devri altın devri dep sayıla. Şu devirde türkiy tiliniñ qıymeti bütün dünyağa belli olğan, yani tilniñ ürmeti ep artqandır. Şundan sebep, ta o devirde türk tilini ögrenmek ve ögretmek maqsadınen pek çoq kitapalr yazılğan edi. Qadimiy türk abideleri bütün dünyanı ayrette qaldırğan. Qırımtatar tili de türkiy tillerniñ sırasına kirgeni sebebinden qırımtatar tilinde yazılğan eserlerdiger türkiy halqlarğa, türkiy halqlarnıñ tilinde yazılğan eserlerniñ tili ise bizge añlaşıla. Tamam o devirde halqımıznıñ tarihında, tilimizniñ inkişafında eñ emiyetli, salmaqlı arap yazısı qabul olundı. Bu yazı Arame yazısı esasında şekillendi. Qadimiy yadikârlıqlardan Namar yazısı (328 senesi) ve Zabev yazısı (512 senesi) eñ meşurlardır. Bu urufatını qullanmamızda İslâm dinini qabul etüvi, araplarnen ticariy munasebetler kibi adiselerniñ emiyeti büyüktir. Arap elifbesinen birlikte tilimizge bayağı arap sözler kirid, adlarımıznıñ tahminen yetmiş fayızı rap adlarıdır.
Arap elifbesinde 28 arif mevcut, lâkin qırımtatar tiline has olğan ñ, q, ğ kibi ariflerni ifadelemek içün deñişmeler oldı. Müsülman halqları tarafından qullanılğan yazuv Qırımda 1928 senesine qadar işletildi. 1928 senesi Qırımda büyük ve emiyetli til konferentsiyası olıp keçti. Meezkür konferentsiya eñ emiyetli ve birinci nevbette turğan mevzu – “Qırımtatar tiliniñ arap urufatından latin urufatına keçmesi”. Bu sualni çezmek içün konferentsiyada bir sıra belli tilşınas, edebiyatşınas alimlerimiz, ziyalılarımız iştirak ettiler. Neticede, qarara qabul olundı ve yedi asır devamında qullanılğan arap elifbesi latin elifbesine deñiştirildi. Elifbe qırımtatar tiliniñ seslerni ifade etmek içün ğayet oñaytlı ve kelişken edi, lâkin qırımtatar yazısı tarihında latin urufatı eñ az müddet işlenilgen urufattır. Buña sebep olğan Sovet ükümetiniñ kirill (rus) grafikası esasında azırlanılğan, yañı qırımtatar elifbesiniñ proyekti RSFSR halq maarifi komissarlığınıñ emiri mücibi (№989) 1938 senesi iyun 22 tasdiqlandı. Şu aynıñ soñunda, qırımtatar yazısı kirill elifbesine keçirilüvi aqqında qarar çıqtı. 1939 senesi A.İ.Baqqal, A.İslâmov, E.A.Qurtmollayev ve R.M.Mulina yañı rus grafikası esasında ilk qırımtatar imlâ luğatını naşir ettiler. Kirill urufatı qabul etilgeninen, tilimizniñ hususiyetleri, telâffuz incelikleri ğayıp oluv yoluna oğradı. Şu yerde sovetler siyasetiniñ ustalığını qayd etmelimiz, yani halqımıznı tamırlarından üzmek bir vasta olaraq añlamaq mümkün. Meselâ, [ö], [ü], [h] kibi sesleri tek ihtiyarlarımıznıñ telâfuzında eşite bilemiz. Albu ki, tilimizniñ seslerini, telâfuzımıznıñ aenkligi tolusınen yetkizmegen rus elifbesinen alâ da qullanamız.
Yuqarıda qayd etilgni kibi, tilimizni latin elifbesine deñişmesinen bağlı bir sıra ilmiy işler alıp barıla, lâkin şu yerde halqımız kene de birlik degen şeyni kösterip olamay. Zıt, qarşı fikirler meydanğa çıqalar. Tarihımızda öyle oldı ki, qırımtatarlar ve olarnıñ tilleri eki büyük, oğuz ve qıpçaq, qabilelerniñ sıñırında inkişaf ettiler. Şu sebepten, tilimiz ğayet güzel ve zengindir. Qırım tilini yahşı derecede bilgen insan, qalğan yigirmiden ziyade türkiy tillerni añlar ve qonuşa bilir, bu bizim ayırılmaz hususiyetimizdir. Şu izden, elifbeni deñişmek kibi müim meseleni çezilmesinde yenil yollar qıdırmayıp, yani yaqın bir tiliniñ azır urufatını qabul etmeyip, başqa türkiy tillerde bu mevzuda tecribelerinen tanış olıp ve eñ esası tarihiy grammatikalarını, Gaspralı ve Çoban-zadelerimizniñ ilmiy işlerini teren ögrenip, qırımtatar tiline lâyıq elifbeni meydanğa ketirmelimiz.
ALİYE SEFERŞA