“QIRIMTATAR HALQINIÑ GENOTSİDİNDEN EVEL VE SOÑRA” adlı konferentsiya 2010 senesi dekabr 18 künü Aqmescit şeerindeki Qırımtatar muzıkalı-drama teatrında keçirildi. Konferentsiyanıñ teşkilâtçısı – “Arqadaş” uquqqoruyıcı içtimaiy teşkilâtıdır. Konferentsiyanıñ başında Türkiye, Latviya, Estoniya, Kazahstandaki qırımtatar diasporaları vekillerinden, Bütündünya türkiy halqlarnıñ assotsiatsiyası prezidenti, akademik Y.Sultanmurattan kelgen tebrik telegrammaları oquldılar. Konferentsiyada “Maarifçi” assotsiatsiyasınıñ temsilcileri, “Namus”, “Qardaşlıq”, “Köydeşler” içtimaiy teşkilâtları, milliy areketniñ veteranları iştirak ettiler.
Soñra selâmlav sözü ile “Arqadaş” uquqqoruyıcı teşkilâtnıñ reisi Ayder İsmailov çıqışta bulunıp, teşkilâtnıñ faaliyeti ve iş yonelişleri aqqında tarif etti.
Rustem Bilâlovnıñ “Qırımtatar halqı genotsidiniñ uquqiy normaları”, OO “Diyar” reisi Seytabla Mamutovnıñ “Qırımtatar medeniyeti: 1944 senesi Qırımdan sürgünlükten evel ve soñra”, “Maarifçi” assotsiatsiyasınıñ reis muavini Seyran Useinovnıñ, milliy areket veteranlarınıñ maruzaları diñlenildiler. Akime Cabbarova tarafındn seslendirilgen Torundaki (Poloniya) Nikolay Kopernik Universitetiniñ etnologiya ve medeniy antropologiya kafedrasınıñ professorı S.M. Çervonnayanıñ “Qırımtatar milliy areketi: ideallar, aqiqat, zıtlıqlar” maruzası ve “Maarifçi” assotsiatsiyasınıñ idare azası Şefika Aduramanova tarafından seslendirilgen Erik Kuddusovnıñ “Genotsid ve onıñ tamırları” adlı maruzası ayrıca diqqatnı celp ettiler.
Qırımtatar halqınıñ aq-uquqları tiklenilmesi meseleleriniñ çoq yıllar devamında çezilmegeni konferentsiyada qırımtatar halqınıñ öz tarihiy vatanına qaytması ve aq-uquqlarınıñ tiklenilmesine sistemli tarzda mania qoyuv olaraq baqıldı. Qırımtatar halqına qarşı genotsid yapılğanını köstergen çoqtan-çoq misaller ketirildi, çarlıq devirinden başlap, öz halqı aq-uquqlarınıñ tiklenüvi içün küreşken qırımtatar milliy areket iştirakçilerine qarşı mahkeme işlerine qadar. Bazı tarihiy faktlarnı ketireyik: XIX asırnıñ birinci yarısında çarlıq ükümeti tarafından Qırımda keçirilgen milliy siyaset şovinizm ve genotsid hususiyetlerini taşıy; 1784-1800 ss. rus asılzadeler tamır halqınıñ topraqlarınıñ çoqusını zapt ettip, qırımtatarlarnı Qırımdan quvalamağa başladılar. Arbiy areketler, hastalıqlar ve kütleviy icret neticesinde qırımtatar ealisiniñ sayısı 300 biñ insanğa eksilip, 150-170 insannı teşkil etti; 1860-1863 ss. – tamır halqınıñ kütleviy icreti: Qırımnı 193372 (cenkten evel yaşağan 295350 insandan) qırımtatar terk ete. Qırımtatarlar 317 köyni bütünley boş qaldıralar; 1874-1890 ss. – icretniñ üçünci dalğası: yarımadadan 100 biñ qırımtatar kete.
Bolşevikler inqilâbı devrine Qırımda 650 cami bar edi.
1944 senesi genotsidi: birinci bir buçuq yıl içinde “mahsus rejim” şaraitlerinde sürgün etilgen halqnıñ umumiy saysınıñ 46,2% elâk oldı. 100 biñi bala edi. Yarımadanıñ tamır halqı sürgün etilgen soñ, Qırım Muhtar Cumhuriyeti Qırım vilâyetine çevirildi. RSFSR’nıñ “Qırım ASSR toponimikasınıñ deñişüvi aqqında” (№ 621/8, 14.12.1944 s.; № 619/3, 21.08.1945; № 745/3, 18.05.1948) cinaiy Emirleri esasında episi şeer, köylerniñ adları deñiştirildiler, şimdi yaşağan eali Qırımnıñ tamır halqınıñ aqiqiy tarihını bilmesin dep. Etnotsidge keçken genotsid Rusiye imperatorlığı vaqtında başlap, stalinizm devriniñ kommunistik rejimi ile tamamlandı. RSFSR Yuqarı Şurasınıñ Prezidiumı 1944 senesi 14 dekabr №621/8 Emiri ile 11 rayon, 26 rayon merkezinden 11 köyniñ adı deñiştirdi, 1945 senesi 21 avgust №619/3 Emiri ile – daa 327 köy, 1948 senesi 18 mayıs №745/3 – qırımtatarlarınıñ sürgünliginiñ 4 yllığına – daa 1062 köy. Qırım haritasından şeer ve köylerniñ 1400 tarihiy adı yoq etildi. Olarğa daa 1000 ziyade gidronim, dağ adları, landşaft abideleri, abyektlerniñ adlarını qoşmaq kerek.
1944 senesi mayıs ayındaki sürgünligi vaqtında qırımtatar halqı milliy tasil, medeniyet ve sanatnıñ inkişafını, din müessiselerniñ vaziyetini belgilegen devlet ve içtimaiy institutlarından marum qala.
1930-cı seneleri Qırım ASSR’da 386 mektep, orta ve aliy oquv yurtlarında 46008 qırımtatar oquy edi, olardan 40136 — ana tilinde. Şimdi Qırımda qırımtatar tilinde tasil bergen 15 mektep bar.
Ukraina Anayasasında öz tarihiy vatanına qaytqan tamır halqınıñ aqları iç ir şeynen pekitilmegenler: til inkişafına, adetlerge, dinge, topraqqa, til statusına aqqı yoq, bunınen devlet halqımıznıñ, etnos olaraq, yoq olmasına yol aça.
Konferentsiyada rezolütsiya qabul etildi, oña köre qırımtatar halqı genotsidi aqqında sualini halqara seviyede baqmaq teklifi ile bir sıra halqara uquqqoruyıcı teşkilâtlarına muracaat etmek içün vesiqalar azırlanacaq.
Milâra Settar