‘MENTALİTET’- alman tilinden, ayrı halqlar, içtimaiy gruppalarnıñ medeniyet, til, areketlerinde aks olunğan aqıl qurulışı, fikir yürsetüvniñ psihik, intellektual, mevqure, diniy, estetik ve il. hususiyetleriniñ toplamı demektir.
Sabıq sovetler halqları asırlar devamında yan- yana yaşaylar. Müsülman ve hristian medeniyetleri sovetler soñ meydanında 1000 yıldan ziyade yaşamaqtalar, amma maneviy qıymetler, yani hristianlarnıñ- Bibliya, müsülmanlarnıñ-Qoran degerlikleri ise daa çoq tışta yaşap, halqnıñ mentalligine teren kiremediler. Böyleliknen, meselã, müsülman qorantası qaviy dep aytsalar bile, bugünde Qırımda içken, püsür sözler söylegen, kezgenlerniñ sayısı nisbeten aynı olur.
Çetel devriy neşirlerini közden keçirgende artıq temelleşken stereotiplerge rast kelesiñ. Bizni meselã, mentaliteti yüksekintellektuallik ve yüksekmaneviylikten uzaq olğan varvar devleti olaraq tanıylar. Analitik merkezleriniñ bir çoq neşirlerinde kiyik, intellektuallikten uzaq adamlar kibi qabul eteler. İlk yerde ise küç, aydutlıq, ahlãqsızlıq, sögüv, içkicilik ve dig. tura dep bileler. Böyle etip, yabancılar bizge kelip, aqşam soqaqqa çıqsalar aynı manzaranı seyir ete bileler: etrafta pis laflar ve sarğoşlıq. İnsanlar öz ara bir de bir meseleni çezmege başlasalar, ekseriyetnen beden küçü ve aqaretleyici sözlerni işleteler. Yazıq ki, biz böyle ‘zemane dünyağa’ tez alıştıq. Sovet Birligi dağılğan soñ maneviylikke biraz yaqınlaşmağa başlasaq bile, bir çoqlarımız içün bu esnas tek tıştan keçmekte. Bu vaziyet em hristianlar em de müsülmanlarğa aittir. Birisiniñ paalı maşnasında dülber süslengen dua, ya da zengin nağışlı qapısında Qoran asılıp turmaqta. Digerlerde haç, ya da evliyalarnıñ resimleri. Amma olardan pek azları yol boyu rastkelgen sıcaqtan pışken, ya da yağmur tübünde qalğan insannı maşnasına oturtıp, yardım eter. Em Bibliya em Qoran insanlarnı yahşı areketler yapmağa çağıra, amma biz riayet etemizmi, aceba?
Bir meraqlı ibare bar- ‘Apshane- sen özünsiñ. Bu apshaneden çıqıp olsañ- Daimiy Huzurlıqqa yetersiñ’. İnsan KHV- ları tarafından musallat etilgen belli bir fikirlernen tüşünse o da bir apshane şeklidir. Meselã, toy içkisiz olmaz, ya da qız qısqa etek kiymese, aqayğa çıqamaz, ya da bir de bir meseleni çezmek içün mıtlaq qabar bermek kerek ve bunıñ kibi sade stereotipler mevcut. Bütün ömür yaşap, bizni muayen, uydurılğan ve ‘mentalitet’imiz ile musallat etilgen fikirler tabi etkenini añlamay bilemiz. Biznen aqıl, intellekt, maneviylik idare etmey de, etraftaki barlıqqa muayen munasebetler idare ete. İnsan bu qalıplarnıñ apshanesinde bulunmaqta. Ondan çıqıp olsa, yani tüşünmege, talil etmege ögrense- yengillik, rahatlıq, demek ki serbestlikke saip olur.
Alman yazıcısı German Gesseniñ ‘Çöl qaşqırı’ romanından mevzumızğa kelişken bir parçanı diqqatıñızğa teklif etmege ister edim:
‘Meşçanlıq’ insan areketleriniñ sıñırsızlıqlar arasında bir ortasını tapmaq ıntıluvıdır. Bu eki sıñırsızlıqnıñ örnegini ketirsek, meselã aziz ve bozuq adamlar arasında qarşılıq bağını alsaq, bizim qıyaslavımız añlaşılır. İnsannıñ maneviy hayatqa dalmaq, ilãhiy ırmaqlarğa, aziz ideallarğa yaqınlaşmaq imkãnı bar. Aynı zamanda da onıñ bütünley öz nefsine tabi olmaq ve ğayretlerini bir daqqalıq sevinçke doğrultmaq imkãnı da bar. Yollardan birisi aziz şeylerge, ilãhiyatqa, Allah razılığını qazanmasına ketirir. Diger yol ise bozuq yoldur. Meşçanin ise bu eki yol arasında yaşamağa tırışa. O özüni bir vaqıt terk etmez, ne sarğoşlıqqa ne de ilãhiyatqa özüni atmaz. Onıñ idealı- özüni saqlamaqtır, o ne azizlikke ne de onıñ qarşılığına ıntılmaq, o bozuq olmağa istemez, amma bu dünyada öz sefasına da yaşamaqtan vazgeçmez. Qısqası, sıñırlar arasında, ortada yerleşmege ıntıla. Tek özünden keçip bu dünyada tolu hayat yaşamaq mümkün. Meşçanin ise özünden üstün bir şeyni qoymaz. O havfsızlıqnı talap ete, Allahqa qaviy iman yerine temiz vicdan, keyf yerine –zevq, serbestlik yerine-oñaytlıq, qorqunçlı sıcaqtan- hoş avanı tercih ete. Onıñ içün, meşçanin öz maiyetinde hayatqa zayif merağı olğan, qorqaq, yengil tabi olunğan bir mahlüqtır. Onıñ içün o akimiyet yerine- çoqluqnı, küç yerine- qanun, mesüliyetlik yerine- saylavlarnı qoydı.’
Selim Halil.