Ruslarğa rusçadan ğayrı başqa tilde tasil nege kerek

29.08.201717:12

«Mecbur etmege olmaz»

Vladimir Putinniñ sözleri, güzel yaz avasında boranlı yağmur havfı ile sarqıp qaldı. 21 iyül künü Yoşkar – Olada Milletlerara munasebetleri şurasında, prezident apansızdan qayd etti:

  • İnsannı, oña  tuvğan olmağan tilni ogrenmege mecbur etmek mümkün degil, aynı oyle de, rus tili dersleriniñ saatlerini azlaştırmağa da mümkün degildir. Buña regiyon başlarınıñ diqqatlarını çekem.

Sonki sözler açıq-aydın emir şeklinde yanğıradı. Laf ne aqqında ketkenini añlağanlar, başlarına yapıştılar. Kim quvqnçtan, kim deşetten. Ne qadar, bizler ocalar ve ana – babalar daa dayanacaqmız? Ne qadar daa umum Rusiye iñiltisi olğan «Ne kerek meni balama azlıq milletleriniñ tillerini ogrenmege?!», — sözlerini diñleycekmiz?

Komi Respublikasına olğan bir iş seyaatını hatırlayım, yerli halqlar içinde komi milleti tek 24% teşkil etedir, ruslar ise 65%: men, kerçekten añlamayım, ne içün olarnıñ balları (ruslar), aftada eki saat derslerini bu tilniñ ogrenmesine sarf etmek kerekler. Olar nede qabaatlılar?

Böyle laflar, elbette oñaytsız. Atta ayıp bile. Ana – babalar, aqıllı, münever insanlar. Meni doğru añlañ deyler, men başqa halqlarnı, olarnıñ medeniyetlerini, tillerini ürmet etem, «lȃkin balada böyle de dersler çoq»…

  • Demek, ürmet etken, rus olmağan halqlarnıñ tillerini ogreniñ, — dep teklif etem men. – Yaşağan topraqlarıñıznıñ ürmetine ogreniñ. Bu komi milletiniñ yerleri de.

Men memnüniyetliknen alğışlap başladım (Eger de, maarif nazirligi, prezidentniñ bu emirini yerine ketirse, demek, rus tili ve edebiyatına qoşma saatler berilecek, demek, bizim telefonlar içinde qalğan ballarımız, mektep sınavlarını güzel tapşırmalarına daa imkȃnlar çoqlaşa. Amma, bu arada menim mordva qanım narazılıq kösterip başladı… Daa doğrusı, anam tarafından miras olunğan erzȃn qanı. Anam, dünyanıñ eñ güzel olğan (mennen dava bile etmeñ) Semileye köyünde doğğan edi.

Menim içimdeki mordvinde de qattı mantıq bar edi.

  • Eger de, mekteplerde milliy tillerini ogretmesek, 50 yıllardan soñ tilde, halqta yoq olıp ketecekler. Sen mesüliyetlikni alırsıñmı? Belki de, aynı şimdi, sen, mordov yigiti, bizim cenazemizde bulunasıñ?

«Kremlde sarhoş gusar»

Tataristanda bulunğanımda bir künde elli kereden ziyade telefon açtılar. Meni telefon nomeram nasıldır, yerli içtimayi ağlarda peyde olğan, onıñ içün ana – babalar böyle virtul toplaşuv qurdılar. Subetler devamında biriniñ «közyaşlarını silmek», birilerini diñlemek, başqalarına ise, tevsiyeler bermek kerek oldı.

Men Qazanğa til meseleleri çıqmazdan bir kün evelsi keldim. Er şey bu qadar qarışıq olur, dep tasavur bile etmey edim…

Moskvada oturğanda, bu meseleni, aynı Tataristan çıqarğan kibi körüne edi. Putinni «til serbesligi» fikrine Qazandan tarik ettiler. Er şeyde tatar inatlığı qabaatlıdır. Olar, ne içündir, 90 – ncı seneleriniñ başlarında Yeltsin vaqtında, elde etken kvazimustaqillikni saqlamağa tırışa ediler.

Elbette, şimdi tatar mustaqilligi biraz  sünniydir. Amma başqa, aşırı derecede söz diñlegen regionlar sırasında Tataristan, Kreml polkınıñ sarhoş gusarı kibi turadır. Yüzsüzliktir.

Respublika başı, ale daa prezident namını taşıydır (RF respubikalarınıñ içinde, yekȃne), pasportlarınıñ içinde dülber kvazigrajdanlıq qıstırğıçları bardır ve eñ ekzotik sayılğan şey de, bu Moskvanen munasebetleri mağrur devletlerara añlaşmasınen idare etilmesidir (Böyle añlaşmanı, cenkȃver Çeçenistan bile yapamadı).

Añlaşma 11 avgustta bitti ve Qazannıñ onı devam etme ıntılışları neticeler bermedi. Merkezde açuvlandıla, ne içün Tatariasta, meselȃ, Sverdlov vilâyetinden farq etmek kerek?

Ve bu yerde, men bunda eminim, Moskva pedagogik imkȃnlarını qullanıp başlay. Bu da til qanunıdır.

Yigirmi yıldan berli, talebeler, qanunda kösterilgeni kibi, aftada 6 saat rus tili ve edebiyatını ve 6 saat tatar tili ve edebiyatını ogreneler.

Bunı federal akimiyet yahşı bile edi. Ve er kes endi alışqan edi. Putinniñ sözlerinden soñ ise, yerli maarif naziri Engel Fattahov pek qattı «Bizim Konstitutsiyon qanunımızğa köre – bizde eki devlet tili bar, ve ana – babalar ballarını rus, tatar ve daa ingliz tillerini de ogrenseler qrşı degiller».

Men bellessem, Fattahov ne olacağını tasavur etken olsa, o bu sözlerini aytmaz edi.

«Ne-e-e?!», — deo yayğara qpardı ana – babalar internette. – Biz qarşı çıqmaymızmı?!».

Ve şu arada Qazanda men peyda oldım, ve açuvlı ana – babalar mañ yapıştılar.

Ana – babalar gizliligi

Tataristannıñ Qazan, Naberejnıye Çelnı, Nijnekamensk (yani,evelleri sovetl qurucılıqları zamanında, ruslar kelip tolğan şeerleri)inde «tatar tiline» qarşı çalışqan mahsus ana – babalar gruppası bar, — malümat er kes içün degil. Bu gruppa aqqında maarif nazirligi, maysus hizmetler, elbette tatar radikalları bileler.

Boyle kibi sualler çıqqanda ise, biri birinen internet qavğasını başlaylar.

Böyle bir dava aqqında men, Amir adlı supertatarğa internette yazıp yollağan edim.

«Ey, diñlese, ne buanağa yapıştıñ?İstemey olar tatarcanı ogrenmege… Maña telefon açqan tatarlar bile tatarca ogrenmege istemey».

«Tilni saqlap qalmaq kerek. Bir eki tatarnıñ başında rek satqınlıq bar. Ruslarnı cannı ağırtmağa qorqalar. Ruslaşqan tatarlarnen çalışmaq kerek… olarnıñ vatanperverliklerine tesir etmek kerek… Ruslar tatar tilni ogrenip tatar tili ve millet saqlanıp qaması içün».

Tatar tilinde «göñülli»degen söz yoq.

Men birden, yaşayit er vaqıt aqıılı ola, dep tüşündim. Qazanda bir özbek — ofitsiantınen laqırdı ettim, o dedi, Allahqa şükürler olsun, mında mekteplerde tatar tili ogretile, bu til mında çoq kerek ola.

Ana – babalar komitetiniñ azası olğan Yekaterina Belyaeva külümsirey ve böyle dey, «Ebet, sizler moskvalı halqlarğa ne, siz anda yaşaysıñız, biz ise mında, siz ballarıñıznen Qazanda yaşap baqıñ…»

Yekaterina Tataristanğa 15 yıl evelsi İrkutsktan keldi.

  • Men bu yerli tilni özümde istey edim ogrenmege, — dep hatırlay Yekaterina. Maña tatar medeniyeti meraqlı edi… Lâkin oğlum birinci sınıfqa barğanınen er şey viran oldı. Bizge dediler: ekinci sınıftan tatar tili saatleri aftada üç saat degil de beş saat olacaq ve rusça saatleri azlaşacaq. Men şaştım, rus tili esas tildir, oquv yurtlarına kirmek içün rus tili kerek, ya YEGE imtianları nasıl etip berilecek? Qorqtum. Böyle alda nasıl ola, meselâ, Tver şeerinde ballar rus tilini ogrenmek içün 1500 saat berile, Tataristanda ise, tatar tilinen bölüşken soñ tek 900 saat qala. İnternetke kirdim, baqsam bu alnı begenmegenler çoq eken, tatarlarda kiriş imtianlarnı tüşünip, rus tilini çoqça ogrenmege isteyler. Baş prokurorğa açıq mektüp yazdıq. Miting teşkil ettik, 200 adam keldi. Sakin Qazan içün bu balaban sayı.

Amma bizim ıntılışlarımız netice bermedi, yuqarı şuralarğa qadar köterilgenler de oldı, bir şey qazanamadıq. Tatar tilinde göñülli degen söz yoq eken, luğatlarnı bile açıp baqtıq…

Ve bu yerde mende mordova qanım laf etip başladı…

Yaramay surogat ana

Meni balaban rus şovinizmi aqqında aytacaqlarımnı ve ruslarnı başqa bir til ogrenmege istemegenleri aqqındaki laqırdımı kimse diñlemedi.

(Sekizinci sınıf talebelerinden biri, meni bu sözlerime: bir şey olmaz, yoq olsun tilleri, Amma anası soñ onı sögdü).

Siz aqlı degilsiñiz dediler maña, biz 20 yıldan berli ogrenemiz bu tilni, ballarımız ale daa tatarcanı bilmeyler. Mekteplerde yaramay ogreteler.

Milliy can ağıruvı

Tataristan maarif nazirinden böyle mektüp aldım:

A). Tataristanda er şey qanun böyünca;

B). Rus tili keregi qadar ogretile, yani YEGE böyünca orta bal, sekiz yıl içinde 54,5 kösttergiçinen 72,5 köterildi.

Amma buda (kene de ana – babalarnıñ laflarına inansañ), repetitor ve qoşma dersler neticeleridir.

Yerli tatar milletçileri pek siñirlendiler.

Eger de tatarcanı serbest ogrenmege qaldırsalar, bu segregatsiya olacaq, dep ayttı maña tarih ilimleri doktoru Damir İshakov. – Ne içün rus balları raatlanğanda, tatarlar çalışmaq kerekler. Bu mesele mektepni etnik ümdesinen bölecek.

Moskva balaban bir hata yaptı, — dedi o. Güzel bir neticelerge kelmeycekmiz.

İshakovnıñ bu sözleri, bir mektep müdürinen olğan lafnı añdırdı.

  • Bu derslerni yoq etüv, başqır, mordva, mariy, tatarlarnıñ içinden, atta til bilmegen soylarından milliy can ağırtuvları olacaq. Men bondan qorqam, — dedi müdür.

Netice yerine

Bu meseleni çezmege çare yoq.

Onıñ içün qaytqanda men Mordoviyağa kirdim.

Ve meni kiçik vatanım maña er şeyni añlattı.

Mında Saranskta erzân, ya da mokşan tillerini aftada tek 2 saat ogreneker. Ve bu mesele belli erzân milletçisi Grigoriy Musalevniñ pek açuvlandıra.

  • Bu rus faşizmı, devlet böyü keze. – dep qıçıra edi o. Mordva halqlarını ruslaştırmağa, tilni ogretme meselesinden çoq, biñlernen aqça masraf etile.

Bu laflarnıñ çoqundan soñ, men Başqurtistan nazirine telefon açtım. O da dedi, bu göñülli iş, mektep memüriyeti til ogretme ve ogrenme meselelerini özü çezmek kerek.

Onıñ Mordov işdeşi ise, daa liberal oldı.

  • Mordova tili bizde mecburiy degil. Baalar attestatlarğa ketmey. Derslerden soñ, ev vazifeleri berilmey. Biz, ballar tilni sevmelerine tırışamız.

Qarşılıq köstermesinler dep…

Men tekrarladım: « Qarşılıq köstermesinler dep»

Belki de bu sözlerde kompromiss de bardır. Amma, men Musalevnı añlayım.

  • Agtada eki ders… Yahşı iş. Amma bilesiñmi nege bu oşay? Kete fuqare, sen oña birzere ötmek beresiñ. O elbette ölecek, amma seniñ ögüñde degil…

Vladimir Vorsobin

Комсомольская правда

İçtimaiy ağlarda FacebookVkontakteOdnoklassniki saifelerimizge, bunen beraber, Telegramda kanalımızğa qoşulıñız ve eñ aktual ve meraqlı malümatlardan haberdar oluñız.

 

 

 

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET