Tatarbunarlar – noğay tarihini unutılğan saifeleri

03.10.201712:41

1346 senesi. Bizans Devletinde, qıraliçe Anna Savoyskaya ve onıñ duşmanı İoann Kantakuzen arasında, tahtqa çıqmaq içün grajdan cenki başladı. Cenk devamında, eki tarafta qomşu devletler yardımına muracaat ettiler. Boyleliknen, bu çatışmağa, Osmanlı devletiniñ esasçısı emir Osman ve Saruhannıñ emiri de qoşulğan ediler. Muarebede Bizans qıraliçesiniñ tarafdarı olaraq, Şimaliy Priçernomoryeden nasıldır, Balihan degen qıpçaq knȃzi de bar edi.

Yazıq ki, bügün biz, İogan Tunmannıñ kitabında hatırlanğan bu qıpçaq knȃzi kim olğanını bilmeymiz, amma Şimaliy Priçernomoryede yaşağanı belli. XVIII asırnıñ tarihçisi Dmitriy Kantemir, bildirgenine köre, Balihan adlı knȃz Karabun şeerinde yaşay edi. Böyle şeer, bir vaqıtları kerçekten de olğan ve Kogılnik özeniniñ sağ yalısında, Sasıq limanına kelip tüşken yerinde yerleşe eken. Bugün bu yerde, Odessa vilȃyetinde Tatarbunarı degen zemaneviy şeer tura.

Balihan, Anna Savoyskayağa ne qadar ve ne ile yardım etkeni belli degil. Devamlı çatışmalardan soñ, Anna Savoyskaya barışıq añlaşmasına qol qoymağa mecbur ola, ve tahttan çetke çekile. Yazıq ki, onıñ da knȃz Balihannıñ da ilerideki taqdirleri belli degil. Belkide, olıp keçken cenkte Balihan öz ayatını qayb etti, ya da yurtuna, Karaburğa, Tatarbunarğa, ya da soñradan Bucaq, dep adlandırğan yerlerge qaytıp keldi.

Bucaq şerleri aqqında aytır ekenmiz, bir qaç söz bu yerler aqqında da aytmaq kerek. Onıñ tabiy sıñırları olaraq Turla (Dnestr) ve Dunay özenleri edi. Bu yerler dağsız ve ormansız tegizlik edi. Mında pek yahşı aşlıq ve zahireler öse edi. Amma yaz – sıcaq künleri suv yetişmemezligi duyula edi.

Bu yerlerniñ eñ balaban özeni – Kogılnik – yaz aylarında qurıp kete edi. Onıñ içün yerli halq, bucaq tatarları ve noğaylar, yaşağan yerlerinde çuqur quyular qaza ediler. Böyleliknen Qırım hanlığında quyu qazmaq ve suv çıqarmaq güzel bir adet olıp qalğandır.

Dağlıq – ormanlıq olmağanı içün bucaq tatarları, kodrânov degen moldova halqınen añlaşma yapalar ve olar, er yıl qırımtatarlarğa moldova ormanlarından bir miqdar ağaç ketire ediler.

Bucaqlılar pek güzel ziraatçılar, ayvanbaqıcılar, avcılar ve balcılar kibi belli ediler. Boğday, arpa, cılap ve atta yüzüm östüre ediler. Artqaçı Akkermanğa, Dunay ve Kilioğa alıp ketip satıla edi.

Moldovanen qomşuluq da öz izini qaldırğandır. Bu halqlar bir vaqıt barışıq içinde yaşamağanlar.

Bucaq er vaqıt canlı bir yer edi. Mında bir çoq qabileler ve halqlar kelip tamır taşlay ediler. Amma yerli hakq dep, mında frakiylerni tanıylar. Soñradan olarğa  skifler, sarmatlar, gotlar, gunlar, peçenegler, qıpçaqlar ve Ordu qabileleri qarışqan. XV asırdan başlap, qıpçaqlarnıñ yerlerini de valahlar, de madyarlar zapt etkenler.

1399 senesiniñ menbasında, Bucaq yerleri Mirze degen adamğa (belkide o, yerli qıpçaq knâzlardan edi) mensüp olğanı qayd etile, amma 1412 seneden başlap, bu yerler moldova knâzi Aleksandrğa keçken.

1469 senesinden 1474 senesine qadar bu yerlerde Drakula adlı knâz üküm sürgen, lâkin 1474 senesi, o bu yerlerni osman sultanı Muhammed II Fatihke teslim etken. Bir qaç yıldan soñ, Bucaq, moldova saibi Ulu Stefanğa keçe. Eki yıldan soñ ise, bu yerler tatarlarğa, daa doğrusı noğaylarğa keçe ve ilkide mında 30000 noğay qorantaları yaşamağa kele.

Öz adlarını yerli qabileler, Bucaq degen köyden alğandırlar. Tahminlerge köre, bucaq sözü, türkiy tillerden kelip, «köşe» manasını bildire. Ve aynı bu yer bir qaç vaqıtqa Bucaqnıñ paytahtı ola.

Bucaqta eki emiyetli qabile peyda ola: Orak – Oğlı ve Orumgent – Oğlı. Bu sülâlelerniñ başları Qırım hanına tabi ola ediler ve kerek olğanda 30000 den 56000 qadar asker cebege yolly ediler. Bu askerlerözleriniñ serbesligi ve cesürlikleri ile belli ediler. Bir qaç zamanlardan soñ, bu askerlerden Qırım hannıñşahsiy – qapı – qulu askerleri tizile edi.

Serbestlikke ogrengen bucaqlılarnı qol astında tutmaq içün, Qırım hanı bu yerlerge, oğlanlarından, ya da başqa soylarından serasker tayin ete edi. Olarnıñ yaşağan yerleri Tatarbunar edi. Amma serbestlikke alışqan bucaqlılarnı kontrol etmege pek zor edi.

Halim Giraynıñ oğlı Tohtamış Giray, yerli beylernen özüni pek yaramay alıp bardı ve böyleliknen bütün bucaqlılarnı özüne qarşı qoydı.Qırım hanı ise, oğlına aqıl berecegi yerine, onıñ tarafını tuttı ve başını  kötergen bucaqlılarnı apis etmege emir berdi. Amma bucaqlılar bu areketlerni qabul etmediler, neticede Halim Giray tahtnı terk etmege mecbur oldı.

Şagin Giray zamanlarında da Bucaqnı Osmanlı devletiniñ imayesi altına kirsetilecek edi, amma bucaqlılarnıñ bir çoqı buña qarşı çıqtı ve neticede iş soñuna qadar barmadı.

Atta Bucaqta Qırım hanlığını ve paytahtını quracaq ola ediler. Bunıñ sebebi de XVIII asırnıñ 60 – nci seneleri daa genç Şagin Giray bu yerlerde seraskerlik ete edi, ve aynı bu vaqıtta Şagin Giray yerli tatarlarnıñ ürmetini qazanğanedi.

Çoqusı seyaatçılar aytqanlarına köre, bucaq tatarları pek doğru, merametli ve musafirperver ekenler. Evlerinde, adetlerinde, tilinde ve dininde olar başqa noğaylarğa oşay ediler. Olarnı idare etken murza ve beyleri Qırım hanlığınıñ şurası olğan Divanğa kire ediler.

Meraqlısı şunda ki, Bucaqta Qırım hanlarınıñ yaşağan sarayları tura edi. Bu Kauşanı ve Benderı şeerleri. Olar şimdi Moldova yerlerine kire. Mında muhteşem saraylar tura edi ve olarğa Qırım hanı, özüniñ bir çoq aylesinen kelip yerleşe edi.

Aytılğan şeerlerden başqa mında Akkerman şeeri, Yalpuş gölü yanında yerleşken Tobak şeeri, Dnestr üstünde turğan kiçik Bir şeerçigi, Gura – Kuruder, şimdi Sarata qasabası. Ve elbette, Kogılnik özeni yanında bulunğan Tatarbunar şeeri.

Bugünki künde, az bir kimse, daa eki yüz yıl evelsi bu yerler Qırım hanlığına kirip, Bucaq adını taşığanını tasavur etip oladır. Bu yerlerniñ sakinleri qırımtatarlar olğanını, olarğa çoqça bucaq noğayları, dep ayta ediler. Amma şimdiki vaqıtta qırımtatarlar aqqında, mında tek toponimler hatırlata bile. Olardan bir misal olaraq Tatarbunar şeeridir. Şimdi bu şeerde çeşit halq çoqtır, amma onıñ esasçılarından kimse yoqtırdır.

tatarbunary-0007Zemaneviy Tatarbunar şeerinde, hanlıq devirine ayit bir bina qalmağandır. XIX asırnıñ menbalarından belli olğanı kibi, qırımtatarlardan soñ kelgen birinci sakinler, mında turğan evlerni bozup başlağanlar. Camiler ve mezarlıqlar da yoq olıp ketken. 1816 senesinde, eski qaleni tar – mar etip, taşlarnı taşıp bitirgenleri aqqında yazılar bar. Eñ çoq qırımtatar hammamı saqlanıp qalğandır, onı şeer sakinleri hammam olaraq pek çoq vaqıt qullanğanlar, soñradan ise, onı degirmen kibi qullanğanlar.

Şeerniñ eski körünişini deñiştirmege tırışsalar da, o özüniñ şarqiy manzaralarını coymağandır.

Belli olğanı kibi, Bucaqta pek çoq özen ve göller olmağan, onıñ içün mında çoqça quyular qazma adeti peyda olğan eken. Böyle quyularnı şeer içinde ve onıñ tışında pek çoq körmek mümkün.

Aynı quyu qazma ve suv peyda etme adeti, ileride şeer adına tesir etkendir. Tatarbunar sözü, «Tatar quyusı», ya da çoqraq kibi tercime etilgendir.

Birinci keresi, haritalarda bu şeer, frenk arbiy injeneri Giyon Levasser de Boplan niñ, 1648 senesi sızğan haritasında peyda olğandır. Amma mında şeerniñ adı doğru yazılmayıp, «Tatarebarlat» kibi belgilengendir.

Oyle kibi hatalar, o zamanları tabiy bir şey edi. Çünki o vaqıtları malümatlarnı ağzaviy şekilde toplağanlar ve azır harıtalarğa eşitilgeni kibi yazğanlar. Meselâ, osmanlılarnıñ haritalarında 1694 senesi, bu şeer Tatar Pinar kibi hatırlana.

Yerleşken yeri yahşı olğanına baqmadan, bu şeer Qırım hanlarınıñ rezidentsiyası olmağan, amma tarihiy vaqiyalardan da uzaqta qalmağan.

Tatarbunar boş bir yerde meydanğa kelmegendir. Qadimiy zamanlardan berli mında insanlar yaşap kelgen. Arheologlar, mında tunç zamanına ayit mezarlar tapalar. Skifler qabileleri qaldırğan izlerni de tapmaq mümkün. XI asırnıñ ortalarından ise, qıpçaq qabileleri öz mesken yerlerini qurıp başlaylar ve birinci qıpçaq şeerine temel qoyalar. Qıpçaqlar qurğan qale aqqında daa XVIII asırda Dmitriy Kantemir hatırlatqan edi.

Tatarbunarnıñ qurucılığı tepeliklerde başlap, yavaş – yavaş özen böyuna endi. Tepelikte qurulğan qale aqqında malümat içte saqlanıp qalmağandır, amma 1646 senesi Kemal paşa degen şeer başı tarafından tamir etilip qaviyleştirilgeni bellidir. Aynı bu qaleni 1657 senesi Evliya Çelebi kelip körgendir.

Seyaatçınıñ bildirgenlerine köre, bu qale dört köşe şeklinde olıp, köşelerinde yüksek qulleleri olğandır. Qaleniñ büyüklügi bir biñ adımlıq edi. Onıñ cenübiy tarafında araba qapı bar eken.  Qaleniñ içinde cami, arbiy garnizon, silâ ve boğday ambarları yerleşe edi.

Остатки крепости

Qaleniñ qalımtıları

Qaleniñ tışında mesken maleler yerleşe edi. Evliya Çelebi eki yüzden ziyade ev olğanı aqqında ayta edi. Şeerde karavansaray, cemiyet hammamı, cami ve mekteb bar edi. Liman yaqın olğanına baqmadan, şeerde balaban bazaar yoq edi, tek bir qaç dane bazaar masalarında yerli, ya da Kiliya ve Akkermen şeerlerinden ketirilgen mallar satıla edi. Ve elbetteki, bir sıra qavehanelerni de körmek mümkün edi.

Evliya Çelebi bildirgenine köre, şeer kenarında bağ ve bağçalıqlar bar eken. Bu yerniñ avası ve toprağı yüzüm ve meyva östürmek içün pek kelişikli eken. XVII asırnıñ soñlarında XVIII asırnıñ başlarında bu yerler Bucaq seraskeriniñ rezedentsiyası ola. Bu serasker de kelecekte meşuer ve cenkâver Qırım Giray ola.

Genç serasker Qırım Giray er kesniñ ürmetini ve sevgisini qısqa zamanda qazanıp, öz devletiniñ güzel bir şekilde çetel memeleketlerge bildire.

Onıñ siyaseti halqara miqyasnı qabul etti. 1750 senesi o, öz vekillerini Prussiya qıralı Fridrih II yollay ve Qırım – Prussiye alâqalarını qaviyleştire.

Amma vaqıt keçe ve ulu serasker Tatarbunardan kete. Şeer ise, kenede addiy şeerler sırasına qayta.

Soñki serasker olaraq, Tatarbunarda, kelecekte soñki Qırım hanı olacaq Şagin Giray yaşağandır. Yerli halq bu Girayğada sevgi beslep, ürmet köstergendirler.

Rus – türk muarebesi vaqtında, 1770 sene Tatarbunar qalesi, rus arbiyleri tarafından zapt etilgendir, amma dört yıl soñra, Küçük – Kaynarcir barışığına binayen kenede Qırım hanına qaytarıla.

Nevbetteki darbeni Tatarbunar, 1783 senesi, Qırım hanlığı yoq etilgende ala. Bu künden soñ Rusiye, Bucaq noğaylarını tuvğan çöllerinden çıqarıp başlay.

İç bir qanuniy vesiqaları olmadan bu devlet, mındaki yerlerni, şubeli eus mırzalarına tarqatıp başlay. O «mırzalar» ise, yerli halqnı ağır bergilernen yükley ve o milletlerge qullarğa kibi davrana. Noğaylar ise, böyle şeyni kötermediler.

Ve birinci keresi 1784 senesi icret ettiler. Amma 1807 senesine qadar Tatarbunar noğay şeeri olaraq qala edi. Bu sene ise, mında, bir vaqıtları, Zaporojskaya Seç viran etilgen soñ, Osmanlı devletine  ketken zadunay kazakları keldi.

Seçleri olmağanına baqmadan, kazaklar Rusiyeden izin alıp, «tatar ordalarında» yaşap başladılar. 1806 – 1812 seneleri, bu yerler, Bessarabiya terkibinde Rusiyege keçtiler.

XIX asırnıñ başında Tatarbunarda tek Bucaq tatarları degil de, qaçaq ukrainler, askerler ve kazaklar yaşay ediler. Vaqıt keçkence, şeer içüne, mahsus, başqa milletler ketirtile edi. Böyleliknen, 1816 senesi mında 365 insan yaşay olsa, eki yıl soñra, yani 1818 senesi, 901 insan olğan edi.

Карта расселения в Татарбунарах в XIX веке. Желтым помечены крымские татары

XIX asırda Tatarbunarda sakinler yerleşkenleri haritası. Sarı renknen qırımtatarlar ayırılğan.

Şeerde pek tez, çeşit qurucılıqlar başlağan edi. Evler ve binalar güzel taşlardan qurula ediler. Bu taşlar ise, bir vaqıtları qale taşları edi. Kelmeşekler qaleni viran etip, taşlarnı öz qurucılıqlarında qullana ediler. Olar, bu yerlerniñ medeniy asabalığına qulaq asmay ediler.

Qırım, Şarq cenki vaqtında şeerni soñki qırımtatarı terk etken edi. Olar Osmanlı devletine icret ettiler. Ketalmağanlar ise, kelme halq arasında yoq olıp kettiler. Bugünki künde, bu yerlerniñ sabıq saipleri aqqında tek şerniñ adı hatırlata – Tatarbunar.

Tatarbunardan uzaq olmağan yerde, daa eki şeer yerleşe – bu İzmail ve Kiliya. Olarda Qırım hanlığınıñ tarihinen sıqı bağlıdırlar. Yazıq ki, bu şeerlede de Qırım hanlığı zamanından iç bir abide, ya da bina qalmağandır. İstisna olaraq, tek İzmaildaki camini ayta bilemiz. Tahminen, bu cami XVII asırda qurulğan eken. İzmail liman şeerlerinden olıp, Mekke ve Medine vaquflarına baqqan. Anda eki binge yaqın ev yerleşe edi. Şeerniñ üç maalesinde bucaq tatarları yaşağani qalğan sakinler ise, hristiyan ve yeudiy olğan.

Episi karavansaraylar, qavehaneler ve camiler müsülman maalelerinde yerleşe ediler. Mında olğan cami, İzmail qalesi yanında tura edi. Cami bütün cenk ve çatışmalarnı yıqılmadan keçirgen edi.

Amma 1790 senesi, nevbetteki cenk esnasında caminiñ minaresi, köşe sütünleri yıqıldı, abdest alınğan quyu ise, topraqnen toldırıldı. Ve eñ esası şundaki, şimdi, cami binasında müzey yerleşe, daa doğrusı, «İzmail qalesiniñ ucumı» dioraması.

Мечеть в Измаиле

İzmaildeki cami

Gülnara Abdullayeva

 

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET