Сайгъылы окъуйыджылар! Бугуньден итибарен биз «Тувгъан тилимиз» адлы янъы рубрика ачамыз. Онда тележурналист Тамила Абдувелиеванынъ тиль огренеяткъанлар ичюн махсус азырлагъан яйынламалары дердж олунаджакъ. Догърусыны айтмалы, бу рубриканы башламаздан эвель белли бир дереджеде шубелер ичинде эдик. Аджеба, башындан сонъунадже ана тильде чыкъып, метнлерде азмы-чокъмы муреккеп сёзлерни ишлеткен, умумен, азырлыгъы олгъан окъуйыджыгъа къарарлаштырылгъан газетада бойле саде шейлерни анълаткъан макъалелерни басмакънынъ аджети бар экенми, деп тюшюндик. Бир чокъ фааллеримизнен акъыл таныштыкъ. Нетиджеде тувгъан тилимизнинъ бугуньки мушкюль вазиетини, чокътан-чокъ къырымтатарлар тильни пек зайыф бильгенлерини козь огюне аларакъ, тильни бильгенлер тиль бильмегенлерни окъумагъа, огренмеге джоштурырлар, деген къараргъа кельдик. Эминмиз, бу дерслер тильни керчектен огренмеге истегенлер ичюн ярдымджы олур.
Тамила Абдувелиева
3. Аш-емек
Биз куньделик турмушта эсасен «аш» сёзюни къулланамыз, догърумы? Амма «аш» сёзюнден гъайры даа «емек» деген сёз де бар. Меселя, «Емек пиширмек» деймиз. Эм емегимизни ашагъанда, онынъ лезетини фаркъ этемиз. Иште, о къадар сёз айткъанымнынъ себеби – мына бу «лезет» сёзюне якъынлашмакътыр. Лезет не олгъаныны эпимиз билемиз. Эльбет де, – «вкус». Лякин оны даа бир къач сёз ифаделей. Биринджиден, биз лакъырды эткенде, чокъусы алларда «лезетли» дегиль де, «незетли» деп айтмагъа алышкъанмыз. Эльбет, эпимиз дегиль. Догъру эдебий тильде «лезетли» деп айткъанлар аз дегиль. Айны шу «лезет» сёзюни даа «дам», «дад», «тад» келимелери иле анълатмакъ мумкюн. «Емекнинъ дады», «ашнынъ дамы» дейлер. Аталар сёзлеримизнинъ биринде «Аджджынынъ дадыны бильмеген, татлынынъ дамыны бильмез» дениле.
Емекнинъ лезети татлы, агъув я да аджджы ола. «Аджджы» — анълашыла: «острая еда». «Аджджы бибер», «аджджы хыяр» дейлер. Бу сёзде эки «дж» арифи бар. Лякин унутманъыз ки, бир «дж» арифи иле «аджы» деп Меккеге аджылыкъкъа барып кельген адамгъа айталар. Бойледже, «аджджы» сёзюни талиль эттик. Атта эдждатларымыздан къалма «Аджджы суальге татлы джевап беклеме» деген сёз бар.. Бизде даа «агъув» сёзю къалды. «Агъув» я да онъа даа «агъу» дейлер «горький» манасыны анълатып, базы бир ашагъан емеклеримизге айтыла. «Агъув» келимеси иле багълы даа бир ата сёзюмизни таптыкъ: «Шу олмайжакънынъ сёзюнден агъызым агъувланды».
ЛУГЪАТ:
Еда – аш, емек
Вкус еды – емекнинъ лезети, ашнынъ дамы, дады
Емек аджджы, татлы ве агъув ола.
Горький – агъув, агъу
