Озь багърыма чекип алсам агъырыны,
Козьяшларнен толу этсем ирмагъыны,
Бизим, тамам бинъ йыл оськен гуль-багъыны,
Бу заманда чечеклетсин яш багъчеван.
Эмине Усеин
Бизни къырымтатар эдебиятымызнынъ келеджеги меселеси пек меракъландыргъаны ичюн, бу мевзунен багълы аналитик араштырма кечирмеге бельсендик. Фикиримиздже, тилимиз, медениетимиз ве башкъа сааларымыз гъайрыдан тикленип, инкишаф эткен вакъытта бу меселе гъает актуальдир. Эм, энъ башындан къайд этмек истер эдим ки, бу тенкъидий макъалале дегильдир. Чюнки, къырымтатар языджылары арасында тенкъидий макъалелер язып, эдебиятымызгъа къыймет кескен белли, эсли-башлы бир сыра устазларымыз бар. Керчектен эдебий эсерлерге къыймет кесмекни оларгъа даа ляйыкъ коремиз. Биз исе, озь невбетимизде къырымтатар эдебиятымызнен къыскъадан таныш олып, бугуньки кунюмизде иджат эткен генч къалем усталары ве оларнынъ эсерлеринен таныш оладжакъмыз. Бу компонентлер эсасында да, сонъундан талиль бермеге тырышаджакъмыз.
Бельгиленген мевзумызда бизден эвельки макъалелерде (И. Абдураман, Ш. Юнусов, Ш. Али, Г. Усеинова,Р.Фазыл ве башкъ.), токъунылгъан олса да земаневий къырымтатар эдебиятымызнынъ назм ве кучюк несир шекиллерининъ хусусиетлери комплексли алда але даа огренильмегендир. Шунынъ ичюн биз ишбу мевзуны сайлап алып, бельгиленген меселелер узеринде фикир юрсетмеге бельсендик, ангиси ки онынъ актуаллигини мейдангъа сюре.
Ишимизнинъ макъсады: аналитик араштырма кечирип, бу иш нетиджесинде фикирлеримизни ифаде этмек, эм окъуйыджыларымызны генч иджаткярларымызнынъ эсерлерининен таныш этмектир. Бунынъ ичюн биз эвельден, Къырым, Тюркие, Романия ве Америкада иджат эткен языджы ве шаирлеримизнен багъланып, интернет аркъалы язма шекильде суаллер бердик. Эбетте, оларнынъ меракълы джеваплары бизим ишимизде ярдымджы олды.
Кеченлерде «Йылдыз»нынъ 2-нджи санында (2014 с.) Иса Абдураманнынъ «Дюльбер, араретли, тесирдли алем» ве Гульнара Усеинованынъ «Аятий, джошкъун, земаневий икяелер» серлевалы тенкъидий макъалелери басылды. Бу макъалелерде генч къалем усталарынынъ иджадындан керчек мисаллер алынып тенкъид этиле. Къайд этмек истегеним, кунюмизде озь-озюнден етим бир бала дайын тербиеленип шекилленген земаневий къырымтатар эдебиятымыз, онъа къолтутып яхшы я да ярамай насиат береджек теджрибели устазларгъа мухтадж эди. Иште, сонъунда биз бу устазларымызнынъ макъалелерини корьдик. Олар неширлеримизде басылгъан икяе ве шиирлерни окъуп, оларгъа ачыкъ-айдын къыймет кеселер. Меним фикиримдже, бу макъалелер иджаткярларымызгъа янъы эсерлерни язгъанда ярдымджы олур.
Макъалемизнинъ аналитик къысымына кечмезден эвель, эсли-башлы языджыларымызнынъ къырымтатар эдебияты акъкъында олгъан фикирлерини къайд этмек истейим. Меселя, Иса бей Абдураман земаневий къырымтатар эдебиятымызда бугунь язып тургъан «къалем усталары»мызгъа нисбетен бойле фикирде: «Бойле адамларны «шаир», «эдип» демезсинъ, эбет. Я не демек керек? Озьбеклерде «къаламкъаш» деген сёз бар. «Къалем тартыджы», «къалемнен сызыджы» деген мананы бильдирген бу сёзни эсасен он-буны язып, джумледен сатир, бейит уйдурып, матбуаткъа ёллап тургъан, язгъанлары патта-сатта басылгъан адамларгъа нисбетен къулланалар. Оларнынъ эксериети колуна къалем алып, акъылына кельсе беяз кягъыт устюне тюшюрген, язгъанларындан, сызгъанларындан озьлери зевкъ алгъан, башкъа бир шейни тюшюнмеген балагъа бенъзейлер. Бизде шиир язмагъа авеслиги олгъанлар, «къаламкъашлар» чокъ, шаирлер исе пек аз. Буны 2013 сенесининъ эдебий екюнлери тасдикълай» [1, С. 61].
Несиримиз акъкъында тенкъидий макъалени исе, земаневий языджымыз Гульнара ханым Усеинова язды. О макъалесинде бойле яза: «Земаневий къырымтатар несили ичюн яваш-яваш къуветленмеге имкянлар догъаята – йыл-йылдан несирде янъы адлар пейда ола. 2013 сенеси матбуатта бир сыра янъы несир эсерлер басылды. Яш муэллифлер кет-кете озь теджрибелерини арттыралар, матбуатта оларнынъ янъы эсерлери пейда ола» [2, С. 68].
Къырымтатар языджылар бирлигининъ реиси Риза бей Фазылнынъ кеченлерде «Къырым. Акъикъат» сайтында «Халкъ насыл алда олса, эдебият да шу алда» серлевалы интервьюсы басылды. Риза агъа керчектен къырымтатар эдебиятынынъ келеджеги ичюн джандан къайгъылана. О, къырымтатар эдебиятынынъ вазиетине бойле къыймет кесе: «Халкъымызнынъ ибаресинен айтаджакъ олсам эдебиятымызнынъ алы «Ич киевден алынджа». Яни, макътаныладжакъ, мемнюн олунаджакъ дереджеде дегиль. Аркъадашлар манъа дарылалар, Риза агъа, Сиз пессимистсинъиз, бакъынъыз не къадар яш иджатчыларымыз бар, дейлер. Мен пессимист дегилим, лякин эдебиятта янъы адлар корюнмей. Догъру, Шерьян Али реберлигинде «Ильхам» эдебият клубы чалышмакъта. Лякин меним шахсий фикримдже, эдебиятымызда ич бир тюрлю денъишме ёкътыр. 23 йыл ичинде къырымтатар эдебиятына ялынъыз бир Сейран Сулейман келип къошулды. Умют берген бир сыра яшлар бар эди, амма олар бирер китапчыкъларыны нешир эткен сонъ ортадан къалкътылар. Бу не демек? Озьбекистанда ойле агъыр шараитте 20 йылда 20 языджы етишти. Къырымда, Ватанымызда исе анджакъ бир языджы»[3].
Меним фикириме коре, бу устазларымызнынъ нокътаий назарларында эльбетте пек чокъ акъикъат бар. Лякин эписи бир бугуньки кунюмизде язмагъа тырышкъан бир чокъ генчлер бар. Факъат, балагъа «сенден адам олмаз», деп турсанъ, ондан адам алмаз. Эм бу энди бутюн дюньягъа белли бир факттыр. Онынъ ичюн, белли оджа ве устазлар озь шегирт, талебелерини эр даим макътап туралар. Мен шимди, бутюн язгъан генчлеримизнинъ эсерлери яхшы демейим. Ёкъ! Лякин, Сиз озь невбетинъизде бу «генч къалемлерге» къол тутып, озюнъизге я шегирт сайлап, я эдебиятшынаслыкъ, я да шу эвельден къайд эткенимиз тенкъидий макъалелерде олгъаны киби догъруны-янълышны косьтерсенъиз, ич олмагъанда бутюн бу «къаламкъашларнынъ» сырасындан келеджекте сизинъ сыранъызгъа киреджек бир-къач шахыс пейда олур, деген фикирдем.
«Ильхам» эдебий клубы акъкъында айтаджакъ олсакъ, мен Риза агъанен бутюнлей разы дегилим. Чюнки «Ильхам» да олмаса, бельки де келеджекте къалем усталары оладжакъ инсанлар къалемлерини ташлап, ич те иджат этмейджеклер. Бойлеликнен, эльбетте эдебиятымызнынъ ич те келеджеги олмаз. Исмаил Гаспинский адына Къырымтатар китапханесининъ мудир муавини Лейля ханым Кадырова ве Украина Языджылары Миллий Бирлигининъ азасы, «Янъы дюнья» газетасынынъ месуль кятиби Сейран Сулейман китапханенинъ сайтында баскъан макъалелеринде бу клубнынъ фаалиети акъкъында меракълы ве кениш малюмат берелер.
Бильгенимимиз киби, 1999 сенеси Исмаил Гаспринский адына джумхуриет къырымтатар китапханесинде яш иджаткярларнынъ «Ильхам» эдебий клубы чалышып башлады. Бу клубнынъ реиси — белли къырымтатар шаири, Украина Языджылары Миллий Бирлигининъ азасы Юнус Къандым эдебиятта биринджи адымларыны энди-энди атып башлагъан къалемлерге устазлыкъ япты.
2000 сенеси «Ильхам» клубы азаларынынъ ильк мейвасы дюнья юзю корьди. Шу сенеси «Ильхам»нынъ фиданлары» адлы биринджи джыйынтыкъ («Доля» нешрияты) чыкъты. Джыйынтыкъкъа генч къалем саиплерининъ биринджи шиирлери кирсетильди. «Мезкюр джыйынтыкъ бир багъча исе, онда эсерлери такъдим этильген муэллифлер келеджекке умютлер багълап отуртылгъан фиданлардыр», деп язгъан эди о вакъытта шаир Юнус Къандым бу джыйынтыкънынъ кириш сёзюнде. «Ильхам»нынъ къарылгъачлары — Таир Керимов ве Сейран Сулейман озь китапларыны чыкъарып, 2003 сенеси Украина Языджылары Миллий Бирлигининъ азалары олдылар.
2005 сенеси «Ильхам»нынъ реиси шаир Юнус Къандым арамыздан вакъытсыз кеткен сонъ, онынъ ишини якъын къалемдеши, языджы Шерьян Али девам этип башлады.
2008 сенеси эдебий бирлешменинъ «Ильхам» гульдестеси» адлы янъы джыйынтыгъы чыкъты. Джыйынтыкъ шиир ве икяелерден ибареттир. Бир йылдан сонъ, яни «Ильхам»нынъ он йыллыгъы мунасебетинен «Ильхам» гульдестеси. 10 йыл» адлы даа бир джыйынтыкъ неширден чыкъты. Бу сефер де китапчыкълар «Доля» нешриятында дюнья юзю корьдилер. Бундан да гъайры, «Ильхам»нынъ Эмине Усеин, Васфие Къыпчакъова, Местуре Асан Сабри къызы киби фааль азалары озьлерининъ айры китапларыны да чыкъармагъа наиль олалар. Вафие Къыпчакъова ве Эмине Усеин якъында Языджылар бирлигине къабул олундылар.
«Ильхам» бирлешмесининъ азаларындан Эмине Усеин, Майе Абдулгъаниева, Алие Сеитумерова, Динара Аваз, Мустафа Аметов, Амет Усман, Эльнара Батырованынъ эсерлери миллий матбуатымызда дердж олуналар. «Ильхам»нынъ азалары бир сыра эдебий конкурс ве фестиваллерде де (меселя, «Къырым – меним Ватаным!», «Краина мрий» (Киев) ве иляхре) иштирак этелер. Чешит йылларда «Ильхам»нынъ топлашувларында Шакир Селим, Риза Фазыл, Иса Абдураман, Урие Эдемова, Микола Мирошниченко, Аблязиз Велиев ве дигер белли языджыларымыз да иштирак этип, генч эдиплернен теджрибе пайлаштылар.
Бу генч къалемлеримизге «Доля» нешриятынынъ муаррири, шаир, языджы Басыров Валерий Магафурович къолтуткъаныны, мытлакъ къайд этмек зарурдыр[4].
Иште, корьгенимиз киби, «Ильхам» озь фаалиетине девам этер экен, бу къадар вакъыт ичинде аз олса да, Языджылар бирлиги сырасына дёрт языджы «осьтирди» демек янълыш алмаз.
Иште, корьгенмиз киби, эдебиятымызнынъ келеджеги акъкъында чешит фикир менсюп. Лякин, келинъиз бу меселени озюмизаныкъламагъа тырышайыкъ. Демек, келинъиз, «къырымтатар эдебиятынынъ келеджеги бармы?» суалине джевабымызны къыдырмагъа девамэтейик. Бунынъ ичюн де, биз эвельден къайд эткенимиз бу генч къалем усталарымызнен язма шекильде кечирген субетимизден файдаланаджакъмыз.
Суаллеримизни козьден кечиреджек олсакъ, бизни биринджиден, иджаткярларымызгъа китапларны насыл тильде окъумакъ къолай олгъаны ве олар насыл тильде фикир юрьсеткенлеримеракъландырды. Чюнки фикиримдже, къырымтатар тилинде эсерлер язмакъ ичюн, гъает кениш ве зенгин лексикагъа саип олып ана тилинъде фикирик юрьсетмек керек. Я да эселерни башкъа тильде язып та, сонъ къырымтатар тилине чевирмек мумкюнми? Сиз бу акъта не тюшюнсинъиз?Джевапларымыз чеши-чешит олды:
Рефат Сеит-Аблаев:
1. Сонъки вакъытларда мен къадимий заманлар ве тарихнен меркъланам. Р.Безертинов, Казиев, И.Капаев, Арон Атабеков киби муэллифлернинъ эсерлер ве эмеклерини даима окъуп турам. Бизим эдждатларымыз — тавэрлер, эскитлер, сарматлар, кемэрлер, булгъарлар, кунлар, татарлар ве иляхре – ичюн шимди пек чокъ малюмат бар. Окъувда чокъусы оларнен мешгъулим. Эльбет, бизим къырымтатар шаир ве языджылары Исмаил Гаспралы («Молла Аббас»), Амди Герайбай, Бекир Чобан-заде, Сабри Айвазов, Умер Ипчи, Шамиль Алядин, Юсуф Болат, Шерьян Али, Юнус Къындым ве башкъаларнынъ эсерлерини буюк истекнен окъуйым. Къыскъасы, эм русча, эм татарджа окъуйым.
2. Языкълар олсун да, кимерде ябанджы тильде де тюшюнем.;
Сейран Сулейман:
1.Китапларны къырымтатарджа, тюркче, озьбекче ве русча окъуйым, чюнки бу тиллерни билем. Эбет, къырымтатар тилинде китаплар пек де чокъ дегиль, амма элиме тюшкен эр бир китапны, тазе эсерни окъуп чыкъмагъа арекет этем. Эгер китапнынъ биринджи сатырлары, биринджи саифелери дикъкъатымны джельп этселер, о вакъыт эсерни мытлакъа сонъуна къадар окъуп чыкъмагъа тырышам.;
Эмине Усеин:
1.Цицерон бир вакъыт айткъан эди: «Китапсыз бир эв, рухсыз джесетке бензер», я да «Кунеш дюньяны, китап инсанларны айдынлатыр» (аталар сёзлери).
Мен беллесем, инсан насыл тильде фикир этсе бу тильде китапларны окъумакъ эм къолай, эм меракълы, эм анълайышлыдыр. Мен чокъусы ана тилинде ве тюрк тилинде нешир этильген китапларны окъуйым. Бала ана къарнында 6 -7 ай олгъанда, энди анасынынъ сесени динълей. Бу вакъыттан башлап, бала китапнен таныш олгъаныны айтмакъ мумкюн. Китап окъугъан ана-бабаларынынъ балалары дигер балаларгъа коре акъыллы ве оларнынъ тюшюнджелери даа зенгин олур. Биз озь балаларымызгъа миллийлик, ватанперверлик дуйгъуларыны ашламакъ ичюн тек ана тилимизде нешир этильген китапларны окъумакъ керекмиз.
2. Фикир юрсетмек бу озь фикирлерни, тюшюнджелерни ифаде этмектир. Эвельден рус тилинде эм тюшюне эдим, эм фикир юрсете эдим. Иджатнен огърашкъан сонъ, яни ана тилинде шиирлеримни язгъан сонъ, мен озь тилимде фикир юрсетмеге башладым, эгер рус тилинде тюшюнсем деръал къырымтатар тилине терджиме этем.;
Майе Абдулганиева:
1. Рус, украин, къырымтатар тиллеринде де окъумакъ бир дереджеде къолай, амма меракъ джеэттен фаркълы, эбет. Къырымтатар тилинде меним ичюн меракълы китаплар келеджекте пейда олур, деп тюшюнем.
2. Кене шу учь бильген тилимде де фикир этем, бир тильден башкъасына авушкъанымны озюм де дуймайым.;
Бекир Аблаев:
1.Меним ичюн китапларны рус тилинде окъумакъ къолай, амма мен ана тилинде китапларны окъуйым. 2. Рус тилинде фикир юрьсетем;
Гульнара Ильясова:
1. Мен эксерий алларда къырымтатар, рус ве украин эдебиятыны окъуйым. эр бир тильде окъумагъа анълайышлы. меракълыгъы эльбет сюжетинден белли ола. сонъки окъугъан китапларымдан Лев Толстой «Анна Каренина».
2. Мен къырымтатар ве рус тиллеринде фикир юрьсетем.;
Гульсум Халилова:
1.Умумен алгъанда мен китапларны окъумагъа пек севем. Мен ичюн, онынъ насыл тильде язылгъаны пек муим дегиль… Къырымтатар тили,украин, италиан я да рус олсун фаркъы ёкъ. Меним ичюн муим олгъан шей бу китапнынъ мундериджеси, ве гъаесидир. Лякин къайд этмелики, озь тилимизде язылгъан китапларны окъумагъа даа да къолай ола, чюнки бу меним тувгъан тилим, ве ондан даа яхшы ич бир шей анълап оламам.
2. Насыл тильде фикир юрьсеткеним булунгъан муитиме багълы. Иште, дерслерде, сербест вакъыт кечиргенде, достларнен берабер олгъанда, акъылымда олгъан лугъатлар даима денъише.;
Ленера Шейх-Али:
1.Китапларны мен эм къырымтатар, эм инглз, эм рус тилинде окъумакъны бегенем. Факъат сыкъ-сыкъ лугъатларгъа да мураджаат этмек керек ола. Балалыкътан къорантамызда ана тилимизде лаф этмеге тырышсакъ да, мектепте ве университетте тувгъан тилимизни огренсек де, эп бир ана тилимизни зайыф бильгенимизни айтмакъ зарур. Афсус ки, тувгъан лисанымызны эджнебий бир тиль киби огренмек, сёзлерни эзберлемек керек.
2. Озь вакъытында мен эм къырымтатар, эм инглиз тилини айны вакъытта яхшы огренген эдим. Онынъ ичюн бу тиллерде сербест фикир эте билем.;
Эльмара Мустафаева:
1.Меним ичюн насыл тильде китап окъугъаныинынъ я да аслы язгъанымнынъ фаркъы ёкъ. Мен дерт, яни инглиз, къырымтатар, рус ве украин тиллеринде шиирлер язам. Айны шу тиллерде де, эдебиятны окъуйым.
2 Эм къырымтатар эм рус тилинде фикир юрсетем.;
Хатидже Къырымлы (Мустафаева):
1.Манъа китапларыны къырымтатар, рус, украин, турк ве инглис тиллеринде окъумакъ агъыр дегиль. Амма ана тилимде китапларыны окъумакъны пек бегенем.
2. Земане джемиет арасында яшап ве эр вакъыт рус тилинде лаф этсем де, чокъусы фикирлерими мен украин тилинде, даа азджа къырымтатар тилинде юрьсетем.
Эбет, иште энди келинъиз тилимизнинъ ве эдебиятымызнынъ вазиетине козь ташлайыкъ. Корьгенимиз киби, иджаткярларымызнынъ чокъусы бир-къач тильде лаф эте ве китап окъуп олалар, лякин ана тилинде эписи фикир этип оламай. Языкъ ки, бу пек ярамай. Керчектен тилимизде фикир этмейип,суньий бир шекильде эсерлер яраткъанымыз ичюн утанмакъ керекмиз. Манъа коре, тилимизни тамырындан бильмек ичюн, ильк-эвеля озь шивенъни бильмек керек. Эм биринджиден къырымтатар тилинде китапларны окъумакъ, чюнки лексикамыз сёзлерни эзберлегенде дегильде, окъугъанда даа да зияде зенгинлеше деген фикирдем.
Амма бунен берабер къайд этмек истейим ки, къалем усталарымыз джиан эдебиятынен де меракълангъаны, бизим ичюн яхшы бир ишареттир. Демек, оларны ве озь классиклеримизни окъуп, илериде бельки, яхшы эсерлер яратмакъ къысмет олур. Ким биле, бельки буюк классиклеримиз артындан адымлап кетеджек янъы адлар пейда олур?
Джеваплар нетиджесинде, генч языджы ве ширлеримизнинъ устазлары бар олгъаныны огрендик. Оларнынъ сырасында: Аблязиз Велиев, Риза Фазыл, Урие Эдемова, Юнус Къандым, Шерьян Али, Айше Кокиева. Эсли-башлы языджыларымыз джан-гонъюльден яш къалемдешлерине къолтута экенлер.
«Шимдики вакъытта насыл мевзуда эсерлер язмакъ актуальдир» суалимизге иджаткярларымыз чешит-тюрлю джевапланды.
Гульсум Халилова:
Догърусыны айтмакъ керек олса, бу пек агъыр суаль. Чюнки эсерлернинъ мевзулары биринджиден языджыгъа багълы. Эгер мен озюмни къыяслав оларакъ алсам, аятымда бир де бир вакъиалар олып кечкени себебинден эсерлер язам. Анълатмакъ истегеним шунда ки, языджылар эсерлернинъ мевзуларыны сайляп алмайлар, олар озьлери келе. Эгер де башкъа тарафтан бу суальге бакъсакъ, меним тюшюнджеме коре бизим эдебиятымызда даа чокъ классик эсерлер олмасы керек.
Ленера Шейх-Али:
Бугуньки куньде пек чокъ янъы эсерлер языла, факъат оларнынъ бир къысымы пек аз къыймет ташый, окъуйыджыгъа тесир этмей. Меним фикиримдже, бугуньки эдебиятта ахлякъ, тербие, эдждатларнынъ тарихы киби мевзуларда тесирли эсерлер аз.
Майе Абдулганиева:
Къырымтатар эдебияты узеринде лаф кетсе, мен бир де бир янъы мевзулар теклиф этип оламам. Биринджиден, земаневий несир эсерлеримиз (мен окъугъанларымдан) эписи кереги къадар мевзу даиреде язылгъанлар. Фикиримдже, эсерде инсанларгъа мунасебетлер негиз оларакъмы, фон ерине файдалансын – окъуйыджы ичюн эр бир вакъыт меракълыдыр. «Даимий» сюжетлер. Тек базы унсурлар замангъа коре уйгъунлаштырылмакъ мумкюн. Драматургия эсерлерине, бельки, зиядедже дикъкъат айырылса, яхшы. Амма мен не де несир, не де драма язып оламайым. Бельки, азыр дегилим, бельки, ич язып оламам.
Назмиет исе, меним ичюн (бу шахсий фикир), озь къаиделернен къурулгъан олса да, бир зельзеле, я да фуртуна киби бир шей, о чокъча ис-дуйгъуларны акс эттире. О да озьджесине заманнынъ кейфиетини озюне синъдире.
Мевзулар дегенде, ойле олды ки, бизим несилимиз де дюньяны баштан-аякъкъа къойгъан денъишмелернинъ, инсанларнынъ керчек ве суний олгъанынынъ кешф олувынынъ шааты ве иштиракчысы ола. Ана, къайда мевзулар.
Рефат Сеит-Аблаев:
Шимди не къадар чокъ эсерлер язылса, о къадар яхшы олур деп тюшюнем. Энъ муими халкъкъа къаршы олмасын. Къалем тутмагъа бильгенлер мутлакъ язмакъ кереклер. Эр кес озь окъуйджысыны тапар. Мувзуларгъа къалгъанда, менимдже, биринджиси — бу тарихнен багълы олмалыдыр (къадимий, орта асырлы заманлар; Къырым, рус-япон, экинджи джиан дженклер; сюргюнлюклернен багълы ве ил.). Экинджи мевзу, бу – этник меселелер, яни халкъымызны Къырымнен багълагъан шейлер. Ве, Къырымда догъгъан ве тербие алгъан къартларымыз сагъ олгъанда икяе ве пьесаларни шивелерде язмакъ шарттир, чюнки бу тиль байлыгъымыз пек тез ёкъ олаятыр.
Сейран Сулейман:
Бугуньки эдебиятта акс олунмасына дегер пек чокъ мевзулар бар. Дейик, сюргюнлик акъкъында чокъ язылды, амма Ватангъа къайтув мешакъатлары, шимди девам этяткъан Ватан давасы акъкъында бедиий эсерлер гъает аз язылды. Айры бир къырымтатар къорантасынынъ, айры бир ватандашымызнынъ такъдири эсасында роман я да киносценарий язмакъ мумкюн. Амма, эльбет де, оладжакъ эсер тек къырымтатарларнынъ озьлерине дегиль де, дюньянынъ эр бир еринде яшагъан чешит тюрлю окъуйыджыларгъа меракълы олмасы ичюн бедиий джеэттен кучьлю олмалы.
Теэссюф ки, бизде эдебий къырымтатар тилини яхшы бильген, озь тилинде ири колемли эсерлер язабильген къалемлер пек аз. Бундан себеп базылар къолай ёлнен кетелер – русча яза берелер. Албу ки, тувгъан тильни бильмек, тувгъан тильни яшатмакъ ве танытмакъ эр бир адамнынъ ве, бильхасса, муневвер инсаннынъ, шаир ве языджынынъ боюн-борджудыр.
Эльмара Мустафаева:
Эр бир халкънынъ тарихында, онынъ эр бир девиринде озь йыкъылув ве джанланув вакъты бар. Айны шу вакъыткъа аит олгъан вакъиалар эсерлерде эсас ерни тутмалы. Мен исе эр шейде тек ярыкъ корьмесини севем. Эм де тек онынъ этрафында яшамакъ ынтылувына чагъырам. Истер эдим ки, фаджиалы ве писсимистик эсерлер азджа, бираз гонъюль котерген иджат чокъча олсун. Чюнки «Чокъ батакъ акъкъында лаф этсенъ, батакъкъа тюшип къаларсынъ».
Эмине Усеин:
Совет девиринде языджылар сымарыш алып, эсерлерни яза эдилер. Мевзулары коммунистик идеалогия, совет ишчилер акъкъында эди. Бугуньде неширият языджыгъа сымарыш эте. Мен беллесем, эсерни язмакъ ичюн башта бир муэллифнинъ сайлагъан мевзусына истеги ве мерагъы олмакъ керек.
Къырымтатар халкъынынъ сюргюнлик фаджиасы, бугуньки меселелеры, Ватаны ве халкънынъ такъдири бугуньки эсас мевзуларыдыр. Амма меним фикиримдже, бугунь шиириетте, бутюн шаирлернинъ ильхам дестуры олгъан – севги мевзусы ве несирде – тарихий эсерлер етишмей.
Невбеттеки суалимиз: « Ана тилимизде чыкъкъан газета, меджмуа, китаплар иджадынъызгъа ярдым этеми?» — эди. Гъает меракълы джевапларнен къаршылаштыкъ. Келинъиз, оларгъа бир назар ташлап бакъайыкъ.
Гульсум Халилова:
Къырымтатар тилининъ зенгинлиги пек буюк. Ве эльбетте ич кимсе онынъ эписи ибарелерни ве сёзлерни акъылда тутмай, яни тутмаз, тутамаз. Шу себептен, газета ве меджмуалар манъа сёз байлыгъымны юксельтмеге ярдымджы ола.
Ленера Шейх-Али:
Матбуатымызда чыкъкъан газета, меджмуа ве китаплар иджадымда эльбетте ярдым эте. Сыкъ-сыкъ газеталарда надир фактларны, адий инсанларнынъ гъает меракълы, къарсамбалы омюр икяелерини таппмакъ мумкюн.
Майе Абдулганиева:
Ана тилимизде чыкъкъан малюматлар бизим акъикъий, керчек аятымызгъа аит информацияны теркип эте. Иджатта олмаса, шахсий бир инкишафта, эльбет, файдалы ола. Кечмишке далсакъ, неширлеримиз вастасынен мен тилимизни огренген эдим, десем, догъру олур.
Рефат Сеит-Аблаев:
Чыкъкъан матбуат, менимдже, пек сиясетлештирильген ве ничюндир бир тарафлыдыр (ачыкъ, объектив макъалелер ве тенкъид аслы да ёкъ), онынъ ичюн шимди о манъа меракъсыздир. Китаплар акъкъында юкъары сатырларда ачыкъладым.
Сейран Сулейман:
Мен ана тилимизде чыкъкъан бутюн неширлерни ве, табиий ки, озюм чалышкъан «Янъы дюнья» газетасыны мунтазам суретте окъуйым. Чюнки бизим неширлерде чыкъкъан пек чокъ малюматларны башкъа бир ерде, атта Интернетте биле тапамазсынъыз. Тилимизнинъ зенгинлиги де миллий неширлеримзде акс олуна. Чокъусы языджыларнынъ ильк эсерлери де башта газета я да дергилерде дюнья юзю корелер. Меним де ильк шиирим «Йылдыз» дергисинде басылгъанда не къадар къувангъанымны аля даа хатырлайым.
Умумен, фикиримдже, языджы олмакъ ичюн тек язмакъ дегиль, бельки даа чокъ окъумакъ керектир.
Эльмара Мустафаева:
Истек олмаса бинълернен китап чыкъарсанъ, бир шей ярдым этмез. Шимди яш несиль чокъ окъумай. Шахсен мен миллий мектепте окъугъанда, бизде аслы да ана тилинде «Кенджелерге окъунъыз» китабындан башкъа ич бир дерслик екъ эди. Шимди исе нисбетен чокъ эдебият нешир олуна. Иште имкян бар, тек истек екъ.
Эмине Усеин:
Бизим миллий матбуатымыз сюргюнлик вакъытта эдебий тилимизнинъ сакъланмасы ве генч иджаткярлар, языджылар ве шаирлер осип чыкъмасы ичюн бир сильтем олды. Бугуньде «Йылдыз» меджмуасы, «Янъы дюнья» ве «Къырым» газеталары меним ичюн ве диггер иджаткярларгъа миллий рух ашлагъан менбадыр. Миллий матбуат, ана тили, миллий медениет, санат, урф-адетлер бир миллетини ер устюнде туткъан васталардыр. Эльбетте мен мында тек хабер дегиль де, айны вакътта къырымтатар тилини, тарихымыз, медениетимиз, фольклорымыз, эдебиятымыз, сиясет, тербие, тасиль акъкъында малюмат алам.
Корьгенимиз киби, юкъарыда кетирильген джевапларда чешит фикирлер бильдириле. Лякин къырымтатар матбуатымызгъ буюк дикъкъат айырып, оны темелли окъуп тургъан иджаткярларымызнынъ колеми, афсуз ки аздыр. Демек, не олып чыкъа? Энди иджатта «шекилленген» языджыларымыз мутбуатны окъуп, озь дюньябакъышыны, ферасетини, я да ич олмагъанда озь лисаныны даа да кенишлете. Къолуна энди къалем алгъан яш иджаткярларымыз исе, терсине газета ве журналларымызны мына-мына окъумайлар. Я сен окъумайып, бильгинъни насыл кенишлетеджек оласынъ? Лякин, бу инсанларнъ белли бир файызы эписи бир неширлеримизги козетип тура. Бу да, озь невбетинде бизим матбуатымызгъа, эм эдебиятымызгъа аз да олса, бир умют багъышламакъта.
Иште, макъалемизни суаль-джевап шекилинде девам этер экенмиз, сырада бойле энъ меракълы суалимиз даа бар. Булар: «Къырымтатар эдебиятыны популяризация этмек ичюн, фикиринъиздже не керек?» ве «Сизинъ фикиринъизге коре, къырымтатар эдебиятынынъ келеджеги бармы?». Келинъиз бу суаллеримизге джевапларны козьден кечирип, макъалемизге нетидже чыкъармагъа тырышайыкъ.
Гульсум Халилова:
Къырымтатар эдебиятыны популяризация этмек ичюн биринджиден, озь тилини бильмек, озь тилинде иджат этмек. Ве энъ муими бу инкишафтыр. Языджыларны алсакъ, олар тек Ватанда отурып иджат этмелери дегильде, чэтель мемлекетлерге барып биринджиден озюни, сонъра исе къырымттар эдебиятыны танытмакъ кереклер.
Шубесиз, эр шейнинъ бир келеджеги бардыр. Къырымтатар эдебияты да истисна дегиль. Лякин келеджеги яхшымы, яманмы оладжагъыны иддиа этип оламам. Лякин фарз этмек керек олса, земаневий эдебиятымыз бир учурым янында, ве оны тек яшларымыз къуртара биле. Эгер языджылар озь иджатларына даа да джиддий якъынлашсалар, инкишаф этселер, мен беллесем, келеджегимизнинъ парлакъ олмасына буюк бир умют бар.
Ленера Шейх-Али
Энъ эвеля къырымтатарлар озьлерини бу топракънынъ акъикъий мирасчилери, саиплери оларакъ танымакъ кереклер. Дин, ана тиль, медениетнинъ къыйметини яхшы этип анъламакъ зарур. Бу эписи омюрге кечирильгенде, миллий эдебиятымызнынъ популяризация проблеми де озю-озюнен ёкъ олур.
Шубесиз илериде де къырымтатар эдебияты яшайджакъ. Бугуньде биз къырымтатар халкъы аякъларында къавий тургъаны ве яш несиль баба-деделери къалдыргъан мирасыны огренип, дегерини билип яшагъанларыны коремиз. Самимий юрекнен инанам ки, келеджегимизде даа Эшреф Шемьи-заде, Номан Челебиджихан киби адамлар чокъ олур.
Майе Абдулгъаниева:
Амелий шекильде – окъувлар кечирмеге, китапларнынъ аудиодисклерини чыкъармагъа. Эсерлерни язмакъ ве энди язылгъанларны, бир аудиториялар топлап, сеслендирип окъумакъ – адий бир шейдир. Эсерлер шимдилик етерли. Даа да язылыр деген умюттем.
Ойле дюльбер, истидатлы, ишкир, уникаль бир миллет олгъан ерде бу халкънынъ эдебиятынынъ келеджеги не ичюн олмасын? Шимди пек хавфлы, пек пытракълы заманлардыр. Миллий хусусиетлерден башкъа, инсанларнынъ сагъ-селямет къалмакъта да. Аллахкъа эманетмиз. Раббимиз дюньяда миллетимизни сакъласа, келеджегимиз айдындыр, дейим. Чалышырмыз, арекет этермиз, беллейим.
Рефат Сеит-Аблаев:
ТV, театр, китапханелер, нешриятлар яхшы чалышмакъ кереклер. Эдебиятымызны халкъ бильсин деп шеэр ве къасабаларда чокътан медений меркезлер тешкиль этмек керек ве шу меркезлерде артистлер, ресамлар, языджылар, эдебиятшынасларнен корюшюв ве иджадий акъшамлар кечирип турмакъ бу шарттыр.
Халкъ яшагъандже эдебият яшайджакъ. Байракълар тюшюрюльсе ярын-бириси кунь яш несиллер оны илле котерирлер; озь топрагъындан сюргюн этселер эрте-кеч халкъ озь Ана-ватанына мутлакъ къайтар, амма тилимизни джойсакъ, оны янъыдан тиклемеге пек зор оладжакъ. Онынъ ичюн шивелеримизни къорчаланмасы ве эдебий тилимизни имае этип инкишаф этильмеси энъ муим меселе ве вазифемиздир!
Сейран Сулейман:
Эм профессиональ языджыларгъа эм яш къалемлерге ярдым косьтермек, маддий ве маневий джеэттен рагъбетлендирмек зарур. Шимди чокъусы адамлар телевизор бакъа, интернетни къуллана, демек телевидениеде афтада ич олмагъанда бир кере эдебий программа тешкиль этильсе, яхшы олур. Интернетте де къырымтатар тилинде эдебият саифелерини ачмалы ве генчлерни де бунъа джельп этмели.
Эдебиятымызнынъ келеджеги халкъымызнынъ келеджегине багълы. Шимди ассимиляция джерьяны пек тез кече. Халкъымыз глобализация муитинде, руслашув муитинде шиддетли ассимиляциянынъ огюни алып олса, озь менлигини, тилини джоймаса, демек эдебияты да яшайджакъ, янъы Дженгиз Дагъджылар, янъы Шакир Селимлер догъарлар, умумен эдебиятнынъ инкишафы девам этер.
Эмине Усеин:
Бу меселе ана тилимизнинъ бугуньки олгъан вазиетинен багълы. Эгер де окъуйыджымыз ана тилимизни бильмесе, лаф этмесе эдебиятымыз джанланмаз. Але даа халкъымыз чокъасырлыкъ зенгин эдебиятымызны бильмей ве окъумай.
Исмаил Гаспринский адына миллий кутюпханемизде къырымтатар эдебиятынынъ популяризациясы алынып барыла. Бу иджадий акъшамлары, эдебият корюшювлери, янъы китапларнынъ такъдиматлары, языджы ве шаирлеримизнинъ юбилей тедбирлери, ана тилимизге багъышлангъан тедбирлери кечириле. Амма мен беллесем, тек кутюпханемизде дегиль де, мектеплерде, алий окъув-юртларында, яшлар тешкилятларында ве АТР телеканалымызда кечирмек керек. Бу ишке региональ меджлислернинъ азалары кой-къасабаларында бельгиленген тедбирлерини амельге кечирильмесине ярдым косьтермек керектир.
Къырымтатар эдебиятынынъ келеджеги бар! Ёкъ демеге акъкъымыз ёкъ! Номан Челебеджихан айткъан эди: «Миллий варлыкънынъ эсасы – анджакъ шиир, санат ве эдебияттыр». Шимди эдебиятта фааль чалышкъан, эдебиятымызнынъ такъдирини къайгъыргъан Риза Фазыл, Шерьян Али ве Аблязиз Велиев уйкен несиль эдиплеридир. Эдебиятымызгъа кельген яш къалемлерге иджат саасында ярдым этмеге къарар бердилер. Шерьян оджамыз айткъаны киби, «Тек истидатлары олсун, тилимиз ве эдебиятымызнынъ федаийлери олсун!» уйкен несильнинъ ишанчыны акъламакъ, умютлерини къорчаламакъ, оларгъа ляйыкъ шегиртлер олмакъ керекмиз. Устазларымызнынъ берген огютлери ичюн омюрлик миннетдармыз! Эдебиятымыз берекетли земин, къавий темель устюнде къурулгъан ве эр бир девир онынъ узерине озь бинасыны котерди. Бугунь бу бинаны виран этмеге акъкъымыз ёкъ! «Бинъ йыл оськен гуль-багъына» шииримден дёрт сатыр окъумакъ истийим:
Озь багърыма чекип алсам агъырыны,
Козьяшларнен толу этсем ирмагъыны,
Бизим, тамам бинъ йыл оськен гуль-багъыны,
Бу заманда чечеклетсин яш багъчеван.
Мен Эмине Усеиннинъ позитив фикирлерини пек бегендим. Бундан да, гъайры онынъ бу дёрт сатыры манъа эдебиятымызнынъ келеджегине даир буюк къувет ве ишанч багъышлай. Иште, бу инсанлар бар! Бу иджаткярлар бар! Биз айырыджа муим бир шейни къайд этмек истеймиз. Бу макълени язмакъ ичюн чешит сынфий генч иджаткярларымызгъа мураджаат эттик. Ве тек джевап кельген яш къалемлеримизнинъ фикирлерини бу макъаледе акътарып олдыкъ.
Айырыджа Романияда яшагъан уйкен языджымыз Гюнер Акмолла ве Тюркиеден генч къалем устасы Мерьем Башкъуртнен де, багъланып олдыкъ. Оларнынъ иджатларынен де таныш олмакъ икянынъыз бар.
Эльбетте, энде нетидже чыкъарыр экенмиз, шуны къайд этмек истейим. Бу макъалени язгъанда къырымтатар эдебиятымызнынъ келеджеги акъкъында озюм де, баягъы ойландым. Бизим шимди бар олгъан урьметли устазларымыз, яни шаир, языджыларымыз, генч иджаткярларымыз эписи бу меселе боюнджа чешит-тюрлю фикирлер бильдирмек мумкюн. Бу оларнынъ акъкъы. Лякин, бакъынъыз умумий алгъанда бутюн бу керчек язджылар ве «къаламкъашлар» арасында умютини, тилини джоймайып, озь аятий мевамына къавий эсасланып тургъан инсанлар да бар. Демек, олар кунь-куньден къалемлери эп отькирлеп кенишлей. Буисе, къырымтатар эдебиятында эр кунь янъы бир саифе ачмакъта. Эдебиятымызны яваш-яваш олса да, эмин адымларнен къайта-къайта яратмакъта.
Мен «Йылдыз»да (2014 с.№5) Дилявер агъа Османовнынъ «Бизим баш заферимиз илериде» серлевалы макъалесини окъуп пек къувандым. Чюнки, о бизни баш эгмейип, эп огге адымламагъа ве бу шараитлерде ана тилимизни, медениетимизни, урф-адетлеримизни, динимизни сакълап, оларгъа даа да зияде сарылмагъа чагъыра. Менимдже, о пек догъру фикир бильдире. Ве биз эр даим бу принципнен яшамакъ керекмиз.
Макъаленинъ сонъунда, айырыджа къайд этмек истегним даа бир шей бар. Мен бойле аналитик бир макъалени биринджи кере язам. Эгер де, макъаледе хаталарым я да нукъсанлыкъларым олса, сизден эвельден афу сорайым. Иншаллах, бегенип, меракънен окъугъандырсынъыз деген умюттем. Шимди исе, макъалемизни екюнлер экенмиз, сизни гъает меракълы яш къалем усталарымыз ве оларнынъ эсерлеринен танеш олмагъа давет этемиз.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
- Абдураман И. Дюльбер, Араретли, тесирли алем [Макъале] / Иса Абдураман // Йылдыз, 2014. — №2. – С. 60-67
- Усеинова Г. Аятий, джошкъун, земаневий икяелер [Макъале] / Гульнара Усеинова// Йылдыз, 2014. — №2. – С. 68- 72.
- Алемхан Сары.Халкъ насыл алда олса, эдебият да шу алда [Интервью]./ Къырым. Акъикъат. — 25.08.2014 — http://ktat.krymr.com/content/article/26549598.html
- Лейля Кадырова. Сейран сулейман .http://kitaphane.crimea.ua/literaturnyi-klub-ilkham.
Эмине УСЕИН
