AQŞAM SUBET: Эльмира Черкезова

09.08.202023:32

Фото: Культурная хроника

Avdetнинъ мусафири белли санатшынас, Къырымда нам къазангъан санат эрбабы, учь китап ве онларнен макъалелернинъ муэллифи, халкъымызнынъ рухий ёлуны огренген, маневиятымызнынъ инджеликлерини теткъикъ эткен, миллий озьгюнлигимизни анъламагъа тырышкъан алимемиз Эльмира ханым Черкезова.

Урьметли Эльмира ханымнен олып кечкен интервьюны дикъкъатынъызгъа теклиф этемиз. Субетимизни Эльмира ханымнынъ салмакълы ишлеринден бири олгъан уникаль китап «Къырымтатар рессамлары, декоратив амелий санатынынъ усталары ве мимарлар» серлевалы библиографик къулланма акъкъында суалимизнен башлаймыз.

– Эльмира ханым, библиографик къулланманынъ язылыш тарихы акъъкында бизлерге къыскъадан тариф этсенъиз.

– Мен студентлик девиримден къырымтатар тасвирий санат акъкъында малюмат топлап башладым, эбет, халкъымыз сюргюнликте олгъан девир эди. «Яхшы ниет ярым девлет» дейлер халкъымызда. О вакъытлары Эшреф Шемьи-заденен танышкъан эдим, сонъ Юсуф Болат, Кязим Эминов, Сеит-Халил Османов, Джевдет Тахтаров, Амет Устаев киби истидатлы инсанларнен танышыкъан эдим. Оларнен олгъан субетлеримиз меним араштырмаларымнынъ биринджи адымлары олды. Олардан белли, истидатлы адамларымызнынъ адларыны эшиткен эдим. Эписинен субетлеше эдик, озюмни эшиткенлеримни язып алмагъа алыштыргъан эдим. Корюшкен вакъытларымызда айтылгъан терджимеиалларынен багълы малюмат, санат акъкъында айткъан фикир ве тюшюнджелерини топлап, олар эсасында макъалелер язып башлагъан эдим. Эписи пек яхшы истидатлы адамлар эдилер.
Бизде даа бир айтым бар: «Адам пашасы», олар эр бири керчектен адам пашасы эди. Мен яш эдим, олар исе озь мунасебетлеринен мени ильхамландыра эдилер. О заманлар къыйнджылыкълар, хорлукълар чеккен халкъымыз бильгили, окъумыш инсанларнен корюшювлерге мухтадж эди.

Халкъымыз топлу яшагъан ерлерде: Ташкент, Самарканд, Ленинабад киби буюк шеэрлерде, зиялыларымызнен корюшювлер тешкиль этмеге башлагъан эдим. Шу йылларда санат ве медениет огърунда япкъан ишлерим, нетиджеде, бу китапнынъ язылмасынынъ темели олды.

– Сиз анъгъан адлар шимди бизлер ичюн бирер эфсане киби.

– Догъру, о адамлар – интелегенциямыз, акъикъатен зиялылар эдилер, алчакъгонъюлли, меракълы эдилер, олар манъа хош сёзнен, файдалы меслеат, къолтутувнен ярдым эте эдилер. Мен исе: бизге санатымызда, медениетимизде несиллерара багъларнынъ даимийлиги керек, деп, эсли башлы эрбапларны яшларнен таныштырып, ишимни башлагъан эдим. Бегенип, севги иле! Миллетиме файда кетирмеге истей эдим. Пафоссыз, самимий ве буюк авесликнен. Амет Устаев, Сеит-Халил Османов, Муртаза Велиджанов, Эшреф Шемьи-заде киби буюк иджаткярларымызнынъ манъа буюк тесири олгъандыр.

Къырымгъа къайтып башлагъан сонъ биринджи япкъан ишлеримден: кутюпханемизде рессамларны бири биринен корюштирип тесуратлар, планлар ве гъаелеримизнен пайлашмакъ олды. Макъсадым – сюргюнлюк йылларында асыл олгъан бошлукъны толдурмакъ эди.

– Къыйметли малюматларны омюр бою топладынъыз, китап шекилине кетирмек къыйн олдумы?

– Бу проектнинъ узеринде чалышып, сонъуна чыкъмакъ, меним ичюн, буюк гъалебе эди. Мен озюмнинъ кучюме нисбетен къасеветимни енъдим. Эльбет, он йыллар девамында топлангъан чокътан чокъ материалларны китап ичине окъунакълы, къулланмакъ ичюн онъайтлы шекильде ерлештирмек процесси пек терен тюшюнджелерге далдыра эди. Бу агъыр юкни бир озюм юкленгенимден ёргъунлыкъ ве шубелер ичинде къалгъан аньлерим де олды.

Такъдим этильген материаллар пек кениш: къырымтатар тасвирий санатынынъ темсильджилери, санат тарихымызда ильк кере мимарджылар да такъдим этильди.

Асылында, бойле колемли энциклопедия ве къулланмаларны музей хадимлери, рессамлар ассоциациясынынъ хадимлеринден тешкиль этильген коллективлер тертип этелер. Ишнинъ башындан, бу къулланма китабынынъ шекили ве системасы акъкъында чокъ тюшюндим. Чокъ талапларгъа джевап береджек нумюне тапмакъ керек эди. Топлангъан малюматны хронологиягъа коре я да элифбе боюнджа тертип этмекми, девирлер боюнджа группаларгъа такъсимлемекми, унутмайыкъ ки, къулланмада дёрт несиль рессамлар такъдим этильген! Иш девамында пейда олгъан меселелерни адым-адым чезмек керек олды. Халкъымызнынъ даа бир аталар сёзю бар: «козь къоркъар, къол япар».

Яваштан эр шей ерине кельди. Китапны теджрибели неширджи Ибраим Чегертманынъ ярдымы иле неширге азырлагъан эдик, берабер чалышкъанда, : « къулланмалар ве бунъа бенъзеген китаплар юзь файыз, истегенинъиз киби, бир кереден чыкъмай, шунынъ ичюн оларны бир къач керелер узеринде чалышып, догъуртып, толдурып янъыдан басалар» дей эди. Ве Ибраим бейнинъ: «сиз бойле буюк ве керекли ишни устюнъизге юклегенинъиз ичюн Сизге эйкель къоймакъ керек» дегени мени рухландыра эди. Нешриятта, китапнынъ сонъ къысмы – земаневий яш рессамлар акъкъында малюмат устюнде чалышкъанда, Шевкет Кешфеддиновнынъ ярдымы тийди, библиографиянынъ деталлери боюнджа И. Гаспринский адына миллий кутюпханенинъ хадимлери ярдым эттилер, оларгъа эписине миннетдарым.

– Къулланмагъа къач персоналий кирсетильди?

– Къулланма 140 персоналийден ибареттир, биринджи китабымда 40 персоналий эди. Рессамларымыз, декоратив-амелий санат усталарымыз, мимарларымыз. Авескяр рессамларнынъ персоналийлери кирсетильди ве дженктен эвель иджат эткен мимарларымыз акъкъында ильк кере малюмат берильди. Эр бир санатчынынъ терджимеиалы ве библиографиясы, бир къач белли ишининъ фотоларыны бермеге тырыштым. Эбет, уйкен несиль санатчыларымызнынъ омюр ве санатларынен багълы догъру малюматны такъдим этмек ишимнинъ энъ месулиетли ве муреккеп къысымы эди.

Яшлыгъымдан топлап кельген субетлерде язып алгъан языларымдан файдаландым, чюнки олардан гъайры, базыда, ич бир малюмат тапмакъ мукюн олмады.

– Эр бир макъале устюнде нидже керелер янъыдан чалышып, оларны эп джулялагъандырсынъыз?

– Ишнинъ агъыр моментлеринден бири къулланмагъа ХХ асырнынъ биринджи ярысында иджат эткен санаткярларымызнынъ терджимеиалы ве санатлары акъкъында малюматны ерлештирмек эди. Эр шей гъает эмиетли корюнди, ич бир дегерли малюматны дикъкъкатсыз къалдырмагъа истемедим, шунынъ ичюн – Усеин Боданинский, Осман Акъчокъракълы, Амет Устаев ве дигер санат усталары, белли шахыслар акъкъында макъалелерни бир къач кере язмакъ керек олды.

Къоджаман истидатны акс этмек ичюн бир макъале етерлик олмагъаны анълашылды ве библиография къысмыны кирсетмек зарур олгъаны ашикяр олды. Нетиджеде, ярдымджы аппаратнен къулланмакъ кереклиги акъкъында къарар алдым.

Къулланмагъа кирсетильген санат эрбаплары насыл талапларгъа эсасланып сайланды?

– Мен йылларнен араштырмалар, сергилер кечирип, яш ресамларнынъ усталыкъ дереджелерини, оларнынъ истидат ве профессионаллыкъ имкянларыны козетип келе эдим. Музейде авескярлар сергисини тешкилятландырып кечирдим. Авескярларнынъ усталыкъ дереджеси халкънынъ потенциалынынъ косьтергиджидир. Сергилер меракълы рессамларгъа усталыкъларыны нумайыш этмеге имкянлар ярата эди. Пек истидатлы рессамлар бар эди, лякин авдет йыллары халкъымызнынъ турмуш меселелерининъ чезильмегенлиги, мескенсизлик, къуруджылыкъ киби агъыр вазиетлер рессамларгъа иджаттан ве, нетиджеде, сергилерде иштирак этмектен узакълашмагъа меджбур этти. Бойле, четте, кольгеде къалгъан истидатларны къыдырып тапмагъа, оларгъа маневий къол тутып, ишлерини сергилемеге тешвикъ эте эдим. Гъайретим нетидже берсе ве истидатлы инсанлар озь кучюне ишанып иджатларыны девам этип, озю усьтюнде чалышып, янъы меракълы ишлерни сейирджиге такъдим эткен рессамларны китапкъа кирсеттим. Мисаль: Юнусов, Длявер Сеит Аптиев шимди персональ сергиге азырлыкъ коре. Лякин даима меним япкъан ишлеримнен мемнюн олмагъан, манъа ярдым дегиль эп къаршылыкъ косьтерген инсанлар да бар эди. Эр бир фырсатта наразылыкъларыны бильдирмеге ашыкъкъанлар, ялынъыз кендилерине дикъкъат талап эткенлер, менменлик хасталыгъына огърагъанлар.

Бойле давалар, табиятсызлыкълар нетиджесинде, муэллиф оларакъ китапкъа Исмет Шейх-заде, Энвер Иззетовны кирсетмемеге къарар алдым. Мисаль, Мамут Чурлунынъ персонасыны китапкъа къошмаз эдим, чюнки о, китапны корьген сонъ, наразылыгъыны нумайыш этеджегинде эмин эдим. Онынъ персоналиясы еди саифеден ибарет олгъанына бакъмадан, китап нешир этилип китапханелерге даркъатылгъан сонъ, Исмет Заатовнен (мемурлыкъ вазифеде олгъан инсан) берабер, манъа къаршы арекетлер тешкиль этип, къулланманы китапханелерден кайтарып алмакъны талап этмеге башладылар.

Даа бир мисаль: китап нешриятта олгъан вакъытта, бир къач янъы адны китапнынъ джедвелине къошмагъа ляйыкъ корьдим, олардан: Харьковда алий окъув юртыны битирип къайткъан Ленура Велиляева, сергилерде иштиракъ эткен ве озюнинъ истидатыны нумайыш эткен Эльмаз Дремджи, Сейяре Амет, Джеваир Амет киби яш рессамларымыз.

Бойле фаркълы вазиетлер къулланманынъ теркибининъ шекилленмесине тесир этти.

– Китапнынъ джылты, инсаннынъ урбасы киби, эмиети буюктир, джылт узеринде насыл чалышылды, дикъкъат чекеджек шейлер бармы?

– Китап Рустем Вааповнынъ композициясынен сюсленген. О, меним фикрими яхшы анълап япкъан, фикрими озюнинъ композициясында пек догъру акс этти.

Рустем, Амет Калафатовнынъ торуны оларакъ, къартбабасынынъ услюбинде чалышып, аньаневий нар мотивини ишлеп, терен мананы мухтешем шекильде тасвирледи. Китапнынъ джылты ичюн меним энъ чокъ бегенген ренклеримден, терен токъ къырмызы ренкни сайладыкъ. Шу дюльбер ренкли земинде ерлешкен кесильген нар ве сейирджининъ козюне корюнген нар данечиклери – бу бизим рессамларымыз, усталарымыз, миллий къорантамызнынъ зенгинлигининъ темсилидир. Рустем Вааповгъа чокъ миннетдарым.

Къулланма узеринде чалышкъанда, сиз бир санатшынас оларакъ, санатымызгъа объектив ве глобаль нокъта-и назардан бакъмагъа ве къыймет кесмеге имкянынъыз олгъандыр, фикирлеринъизнен пайлашсанъыз?

– Терен тюшюнджели инсан бу китапны джиддий огренсе, шубесиз, къырымтатар халкъынынъ дюньякорюшини (картину мира) козетебилир, халкъымызнынъ башына агъыр сынавлар тюшкенине бакъмадан, сюргюнликте рухыны джоймады, темели сарсылмады. Истидатлы яшлар бильгиге ынтылдылар, санат окъув юртларына окъумагъа кирдилер.
Рессамларымызнынъ 70-джи сенелерде кечирильген сергилерде иштирак этювлери, халкъымызнынъ юксек иджадий потенциалынынъ исбаты олгъандыр. О йыллар къазанылгъан нетиджелер келеджекте инкишаф этмеге тешвикъ этти.
Фикиримдже, санат саасында чалышаджакъ яш теткъикъатчилар ичюн бу китап темелли малюмат берген менба оладжакътыр. Эм де Къырымгъа келип, тамыр халкънынъ санатынен танышмакъ истеклери олгъанларгъа да файдасы олур деген умюттем.

– Не ичюн бизде санатшынаслар, театршынаслар, эдебиятшынаслар пек надир мутехассыслардыр?

– Пек языкъ, отуз йыл ичинде Къырымда музыка, театр, эдебият ве дигер санат сааларында назариеджилер, тенкъитчилер ойле де шекилленмеди. Бу мутехассыслар дёрт несиль иджаткярларымыз акъкъында малюмат ве библиография топламакъ керек эдилер. Бойле иш исе, бизим зенгин медениетимизнинъ умумий корюнишини шекиллендирмеге ярдым этер эди. Глоболизация девиринде бизлер приоритетни маневий инкишафымызгъа айырмакъ керекмиз. миллий медениетимизнинъ джанланмасы ичюн чокъ окъумакъ, театргъа, музейлерге бармакъ керек ве акъикъий иджаткъа, санаткъа севги, яхшы тербиелемек керек. Уйкен несилимиз миллий медениетимизнинъ темелини китапларда, тедкъикъатларда, къулланмаларда къалдырды, шуларнынынъ сырасында иш бу къулланма да хызмет этеджегине умютюм буюк.

– Урьметли Эльмира ханым, вакъыт тапып суаллеримизге джевап бергенинъиз ичюн сизге миннетдармыз!

Джемиле СУЛЕЙМАН

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET