Муэллифтен
Чокъ йыллыкъ иджадий теджрибемни козьден кечирип ильки кере мен эвельде дердж олунгъан эсериме кене де бир даа къайткъым келе. «Юзме юз корюшюв» адлы повестим язылгъанына 30 йыл олды. Айны бу эсернен, колемдже буюк лмагъан шейден эдебияткъа ёл ачтым десем янълыш олмаз. Эгер бу эсер бугуньде бугунь земаневий окъуйыджыны меракъландыра бильсе, мана яни мундеридже джеэттен, эльбет, мен беллесем, энъ эвеля тюшюнджелерим джан-юректен экен. Мен бу эсерде озюмнинъ кечкен аят теджрибемни акс эттирмек истедим, чюнки меним осьмюрлик ве яшлыкъ деврим дженк ве дженктен сонъки биринджи йылларгъа догъру кельди (раст кельди). 14 яшында кой шурасы кятиби олдым, сонъра берги хадими (налоговый агент) яни койде аилелерден пара алымы топладым. Буларнынъ эпси озюмден яшлыкъ рухий дюньясындан кечирип, мен ичюн буюк бир сынав олды. Мен инсанларны февкъуляде дженк ве дженктен сонъки йыллар шараитында корьдим, озюмле кендиме яраша иш алып бардым.
Энди бу акъта хатырламасакъ да оладжакъ, яни кечкен куньлерни эльбет, лякин биз шимди джемаатчылыкъны котермекни рухта озюмизни ис этемиз, къайта къурув ве ашкярлыкъны назарда тутам. Булар биз ичюн эвельде ясакъ этилген иджадий къапыларны (ёлларны) ачтылар.
«Юзме юз корюшюв» повести «Октябрь» меджмуасында дердж этильди. О окъуйджылар тарафындан урьмет иле къабул олунды (этильди). Тенкъидчилер да дикъкъатсыз къалдырмадылар, энди чокъ вакъыт кечти, лякин кене де повестке къайтмакъ истедим, не ичюн десенъиз, о девирлерде баягъы шейлерден вазгечтим, сиз анълайсиз эльбет, мен ясакъ деген шейни (цензураны) козьде тутам.
Мен беллесем энди о вакъыттаки адамлар фаджиасынынъ теренлигини толуджа косьтермеге ириштим, чюнки дженк эр бир инсан ичюн мисли корюльмеген дереджеде сынав олды. Биз о вакъыт шимдики вазиетни анъламагъа башладыкъ; дженк – бу энъ дехшетли, къоркъунчли, йыкъыджы кучьлерден бири, атта о гъалебе къазангъан тарафкъа биле буюктен-буюк фелякетлер ве чокъ къурбанлар кетире. О вакъытта биле айры бир шахснен ве умумий къабул олунгъан тюшюндже, яни бордж эда этюв арасында дава чыкъа эди, яни аскерлик борджны назарда тутам.
Баштаки неширде бу мевзу толу берильмеген эди, себеп оларакъ мында зенгинлерни байлыгъындан махрум этюв (раскулачивание) мевзусы белли бир роль ойнагъан эди, сонъра оны биз кене сынфий куреш нетиджеси деп алдыкъ. О акъикъатен сынфий куреш эди; чюнки бу куреш энъ эвеля акълы-фикри еринде олгъан койлюлерге къаршы чалышкъан койлюге ве эм де чалышкъан койлю рухиетине къаршы алып барылды, лякин бу меселе чокъ йыллар девамында несиллернен турбиеленди. Айны шу дава шу токънашув, шу зиддиет яраткъан къараманымнынъ такъдирине тесир эттилер, чюнки о къачакъ олды (дезертир).
Мен окъуйыджыгъа бу меселени джемаат нокътаи назарындан халкънынъ ахлякъ дереджесинден, гражданлыкъ борджу тарафындан, лякин бир сырада бу адамнынъ ве аилесининъ фаджиасыны косьтердим (икяе эттим) бу джемледен мында шахс ве бордж арасын да олгъан давадан къачып къуртулмакъ истеген, чарпышмадан баш тарткъан, нетидже чыкъмайджакъ къавильден вазгечкен инсанларны акс эттирдим. Текрарлайым, не къадар чокъ йыллар кечседе, мен беллесем, повестимни баштаки мундериджесинен, толусынен къайтадан там манасы иле олмасы киби язмагъа ириштим. Билесизми, омюрде ойле вазиетлер ола, меним къараманларым да шундай алгъа тюшелер, ама бойле шараит бираз кеччерек раст келе, даа догърусы 20 йылдан сонъ акс эттириле, эм де менимдже «Яша ве хатырла» адлы Валантин Распутиннинъ повестинде даа терендже косьтерильген. Бу повестни окъугъан сонъ, мен озюм эсериме къайтмадым, дикъкъатнен окъуп чыкъмадым, ама энди оны денъиштиргенде, бир ден тюшюнджеге далдым. Я онда олгъан мевзу, мен де де бар эди, лякин тек эки-учь сатырнен берильмеген, акъикъатен, меним къараманымда агъыр аякълы ола (хамиледар – беременная), Эсас меселе – халкъ не дейджек? Я омюр аркъадашы дженкке кеткен! Ама, тюшюнджелер нафиле чыкъты, къоркъуны унутты. О тынчланды, ама Распутин де айны шу мевзу повестинде аджайип дереджеде берильген. Ама ич пешман этмейим не ичюн десенъиз, бириси бойле яза – дигери башкъа тюрлю коре. Башта баъзы бир шейлер къабул этильмеди, эм де оны анъламаз эдилер, ана энди мен о шейлерни хатырлайым, лякин о вакъытта айтып оламадым.
Шу девирде мен бир мундериджели адисе акъкъында тюшюндим, лякин о байларнен багълы олгъанындан себеп яни раскулачиваиенен повестиме кирсетмеге джурат этмедим. Энди бир балабан болюкни къайта тикледим, анда меним къараманымнынъ анасы оле, о анасыны комюп биле оламай, якъын ерде олгъанына бакъмадан. Анасы ольмезден эвель, огълунынъ гъает агъыр вазиетини корип, онынъ аллы-такъатлы (кулак) агъалары къачкъан тарафкъа, онъа да шу якъа кетмесини тевсие эте. Мына бу ерде фаджиалы мевзуларнынъ муим багълыгъы пейда ола.
Энди сонъунда Люсьен Лейтесге озь минетдарлыгъымны бильдирмек истейим, меним Швецариялы неширджим, меним эйилик тилеген достум, эмде гъает алидженап инсан, о манъа сильтем берип меним биринджи повестиме къайтмам ичюн себепчи олды. Отуз саифе язып япылгъан иш нафиле олмагъаныны сезгеним, дуйгъаным ичюн, мен онъа сагъ ол айтам.
«Юзме юз корюшюв» повестимден янъы бабатан сонъки къысмыны окъуйджыларгъа теклиф этемиз.
Юзме юз корюшюв
… Баарь кельмесине аз вакъыт къалды. Чокъ шейге даяндым, энди, эльбетте, даянырым! – бир элинден экинджи элине бир авуч богъдайны авуштырып, умют-дерьясына далгъан Сейде. Тек Исмаилни сакъласакъ. Исмаил озьлеринде казахлар тарафында сакълан, мында дегиль – ойле лафлар, даа аз олса, койде даркъала.. Не десе, десинлер!.. Къунаджынымызны сайып ёлгъа ун алып, койден гедже чыкъармыз, кетермиз. Эльбет, мындан мытлакъа кетермиз…»
Сыджакълангъан баарь авасы эсир ала… (сарышландыра..). Гъам-кедерли арткъа ташлап, эпсини унутып, арзуларнен яшамакъ яхшы шей.
Акъшам Сейде талкъан япкъанда, Асантай кирди. Сонъки вакъытта, огъланчыкъ баягъы азды, козьлерининъ тюплери сим-сия, енълери къайтарылгъан бабасынынъ куфайкъасында арыкъ къоллары чыкъып тура.
– Анам, магъа атеш кетир – деп ёллады, аякъларыны алмаштыраракъ утанчакъ сеснен – деди шуанъ козю бир къач кере талкъан обасына тюшти.
Бала десенъ бала! Къарны ач олгъаны, онынъ мазун козьлеринден белли, эм де бакъышы кимсени раат быракъмаз. Сейде онынъ авучларына талкъан къойды. Бала пек мемнюн олып, бурныне тартып, башыны тобеге котерип, агъызына талкъан толдырды. О Сейдеге гузель лафлар айткъысы кельди, сагъ олунъыз дейджек олды. Ама о талкъаннен былашкъан дудакъларынен ишанч тебесюминен кулюмсиреди:
– Сейде енге, сыгъырымыз бузавласа анам бизге увыз пишириджек. Мен де сизнинъ Амантурчигинъизге бир парчасын кетирерим. О энди ашамагъа биле я? О пек леззетли шей ирмчик киби!
Вай джанчыгъым, арзуларынъ ерине кельсин! – деди гонълю эйджанлангъан ташкъан Сейде, баланы багърына басты, козьлеринден опьти. Алла берсин, эр шей олур, къаймакъынъыз да олур, тек сыгъырынъыз бузавласын! Шу вакъыт бизим балачыкъкъа кетирирсин онынъ энди тишлери де бар.
Тотой даве балаларында бабасынынъ эляк олгъаныны акъкъында даа бир шей бильмейлер, ондан мектюп беклеп отуралар – деп хатырларыды о. Огъланчыкъ онынъ тюшюнджелерини сезген киби кельди. Санки биршей бильмеген дайын сорады.
– Ананъ бир парча тюзельдими? Мен беллесем, тюневин сувгъа барды.
– Бугунь кене ята. Башы агъырта, мен эвде къаладжакъ олдым, ярдым этерим деп, ама о рухсет бермеди,бабанъ къайтса эвге сен экинджи сыныфкъа кечемесенъ сёгер.
– О насыл оладжакъ? Эльбетте сёгер. Ана къайтса ве…
Огъланчыкъ узун кирпиклерини сыкъ-сыкъ ойнатып, баладжасына дегильде, бир тюрлю рухтан тюшкен дайын умютсиз, агъыр кокюс кечирди.
– Бу не демек? Бойле нефес алынырмы! – сесин котерип, къычыргъандайын, онъа айтты. Бабанъ мытлакъа къайтар, тек сен уфулдама, бу яхшы дегиль!
Бала зорнен янаяткъан алевини алып кеткен сонъ, Сейде эль дегирмени янында такъатсыз алда къолларыны саркъытып чокъ отурды. Баланынъ уфулдысы, яш бада иште о, онынъ къальбини сарсытты. Озю уфакъ оймакъдайын, ама эр шейни юрегинен анълай,сезе. «Окъсюз!» – рухтен тюшип ойларгъа далды о. Тотайда гъарип, эр шейни сезе эльбет тек индемей. О, байгъуш не япаджакъ? Къана, бакъайым, учь оксюзнынъ къарныны тойдырчы! Колхоз бир парча ярдым эте, шунен кунь корер, сагълар. Якъында амбардан ярым чувал джылап кетирди, бир шей олмагъанындан онъ да шукюр. Энди бутюн арзу-умютлерни сыгъыргъа багълайлар. Энди тезден бузавладжакъ ама неичюндир сурек олды, кечкен язда да баягъы юрди, вакътындан озды. Эгер сютлери олса, о ягъы бир чаре олур, къоркъмагъа шей ёкъ. Энди яшайышлары начыл олур экен? Тотай сыкъ-сыкъ авурып башлады. Байдалыгъа языкъ олды, оз-озюн къуршунгъа ташлады. Эляк оладжакгъын биле-биле, япты… Озюнинъ эйиликсеверлигинден… Такъдир, иште…
Айды, бир чаре этип яшарлар, балалары осер. Эльбет къыйын… Эр кимнинъ къаари озюне. Оларнынъки – озюне, бизимкиси – бизге. Мына Чаткалга кетсек, енгильдже олур… Тотой апансыздан бир сорагъан эди: «Исмаил къачкъаны догърумы?». Не деп джевап бермек мумкюн? «Бильмеймен, бельким де къачкъандыр лякин бизде о корюнмеди». Бирев инана, биревлер ишанмай… Тек Мырзакулнынъ козюне илишмесин. Мырзакул кимсени аджымаз: о душман да! «Алла бизни ондан сакъласын!»… Сейде озь ойларына далып даа чокъ отурды, вакъыт не къадар чокъ кечкенсайын, оны о къадар анълашылмагъан, кучьлю бир къасевеи сарып ала эди.
О азбаргъа чыкъты. Ава геджеге таба бозулды. Къайтыкъ, сувукъ кирип кеткен ель гъарптан булутларны къува эди. Къол къабакъларын саиби олар кокни къаплап башладылар. Энди дагълар корюнмеди. Ай булутларгъа батып ельге къаршы чыкъа эди. Бир вакъытлар о корюнмеди, ёкъ олды, базы да къаранлыкъта сымасы корюне, онынъ ярыгъы (ышыгъы) къабаргъан булутлар арасында геджеликте зорнен чыкъа эди. «Тезден къар ягъар.. Онда Исмаил насыл экен?».
Саба Сейде сувгъа барды. Булутлар энди тамамлечик кокни къаплап алгъанлар балабан япалакъларнен сувнен къарышыкъ баарь къары ягъып башлагъан. Багъча тарафкъа чыкъкъанынен, Тотайнынъ азбарында яйгъара эшитильди, агълав сеслери кельди. Балчыкъкъа атып къакътан атлылар чевре-четке ат чаптырып кечип кеттилер. Не олгъан экен анда? Деп Сейде къасеветке далды.
Къопкъаларыны ташлап Тотойнынъ азбарына чапты «Байдалыны кузьде агълап-сызлайджакъ эдилер, ойле къараргъа келинди, бельки бир кимсенинъ эля олгъаны агъызындан къачкъандыр? О чешит фикирлер къураштырып башлады.
Дуварны кечип Сейде азбаргъа сокъулды. Санки шашкъанындан еринде къатып къалды. Зий-чув олып тургъан бир кесек арасындан Тотой атылып чыкъты: онынъ сачлары дармадагъын, бир элине кийильген чапан ерге тие эди. О къолуны кокрегине урып, айван тургъан къапыгъа чапты, кийик сеснен къычырды:
– Мына койдешлерим коресизми, бакъынъыз акърабаларым, тувгъанчыкъларым, киртни къопаргъанлар ве алып да кеткенлер! Вай, мен алыма бакъынъыз, ана къайда къар-къасевет! Не ичюн манъа алла шай япты? Вай, энди гъам кедеринъ ичиндем! Кимдир эр кезнинъ сесин басып къычырды:
– Я сен акъшам озюнъ оны багъладынъ мы? Къапыны озюнъ килитлединъми?
– Эльбетте, тувгъанларым, озюм, озюм яптым! Элимле биле тутып бакътым, Елинми толдыргъан… Балаларым энди шаштылар, тек сют беклеп отуралар! Мен насыл этип сыгъырчыгъымны бакъмайым, озюм де хастам да! Эки къолум къурып къалсын! (сынсын!).
– Бу ишке ким джурьат этти? Къайсы хынзыр, пезевенк, къайсы кальби къара инсан къол урды? – деп ачувланып Сейде ойгъа далды. Онынъ юзюн япалакълары шыбакълады, бойнуна ирип къар сувлары акъа эди, ама о тургъан еринден къыбырдар оламай, санки къатып къалгъан, ючнки Тотойнынъ балачыкълары чапан этеклерине япышыр агълашкъанларына бакъып къалды. Энъ уфагъы гъалиба тёшекте энди атылып тургъан. О ирияткъан къар ичинде яланаякъ анасы алтындан чапып, къоркъыдан багъыра эди. «Анам, анам! Ама Тотой оны санки эслемей эди, о азбар ичинде чапып, къарыкъкъан сеснен багъыра:
– Эгер Байдалы эвде олгъан олса, азбаргъа ич бир тюрлю хырсыз кирмеге джурьат этмез эди! Къайсы хырсыз кирмеге джурьат этер! Эркенсиз эвге лянет олсун!
«Сим-сия олгъан бала, энди сувукъланмаса! – шыбырдан айты Сейде. О балагъа чападжакъ олып, къолуна котермек истеди, ама бирден адамлар арасындан почтаджы Къурман чыкъты. Оны токътатып андемейип къар ве балчыкъ ичинде олгъан баланынъ къызаргъан аякъларына бакъты, сонъ чабик эллеринен белинде къушагъыны чечип къолтукълап, чапангъа орап озюне алып кетти.
Кимдир Къурманнынъ ташлагъан къушагъыны ерден алып, сакътлыкънен енгинен сюртти. Къурман, Сейденинъ янындан кечкенде, баланъы багърына басып, озюнинъ нефесинен къыздыргъаныны корьди.
– Сизинъ эпинъизни эвлерге алырмыз, кечиндирермиз, осьтюрирмиз, ташламазмыз, къалдырмазмыз – санки озь озюнен лаф эте эди. Онынъ сылакъ сакъалы къалтырагъан киби кельди, козьлери исе яшлангъан эди.
Тотойнынъ азбарына бутюн кой топланды десекъ оладжакъ. Эшитильмейджек шей дегиль! Догърусы, бойле шей эвельде де ола тургъан, азбардан сыгъыр, къойны алып кете эдилер. Олуджыдыр эбет. Ама шимди – халкъ топланды айван хырсызлангъан ичюн дегиль де, насыл этип хырсыз койде бутюн джемааткъа энъ мукъаддес сайылгъан шейге къол котерди? Ким оксюзлер аилесине Байдалы къорантасына хырсыздыкъ япты? Адамлар къашларын чатып, кедерленип индемедилер, ама эр бири япкъан адамгъа ичинден лянет окъуй эдилер. Мырзакул бир къач кере азбар огюнден ат патлатып (чаптырып) кечти, сокъакъларны айланды, ниает Бардычобаннен келип азбаргъа кирди. О рузгяр киби, азбаргъа сокъулгъаны ытыны тарс этип токътатты. Шинелининъ де янъы бир тарафтан экинджи тарафкъа ельпирей эди.
– Джемаат топлансын!» деди. Мырзакул къычырып. Ким атнен, башкъасы кимиси джаяв, эпимиз бутюн тарафкъа дагъылып, тёпе джардан къыдырайыкъ! Сыгъыр – бу ишнинъ ярысы, лякин биз хынзыр,хыянет копекни тапмакъ керекмиз!.
– Акъикъатны (догъру) айтасынъ – деди джемаат гурульдеп. Хырсыз узакъкъа кеталмаз. Эгер сыгъырны сойгъан олса, эти тапылыр, соймаса, эски икмсе бакъмагъан магъаза ичине яшыргъандыр.
– Ойле де ола биле! Эпси бакъылмагъан, яшылмагъан эски-пуски аранларны, эвлерни барып бакъайыкъ!
Башкъаларнен Сейде къыдырувгъа атланды. Койден чыкъып джемаат чешит тарафкъа даркъалдылар. Тёпе артына, ат-бойнуна чрлакъ киби ясланып Марзакул учып кетти, дигер тарафкъа ачувлы, ногъай джакълы бетини шапканен къапатып чобан Барны ат ойнатып кечти. Бирден Сейденинъ акълына дешетли бир фикир кельди. Насыл олып о бу шейни эртедже тюшюнмеди? Эгер олар исмаилни тапсалар? Акъылдан азгъан адам киби о узакъ, отнен осип къалгъан чёль тарафкъа атылды. Туман, хаста дайын, беяз, шинген тютюн олып тёпеликлерге баса эди.
Санки кучьсиз алды олардан къуртулып оламай, юкъарыгъа да чыкъмай. Аякъ тюбюмде ер чатлагъан дайын келе, урба къардан шымылтыр сув, о да агъыр юк олып омузларгъа баса эди.
Озюнинъ ювасын къорчалагъан къушдайын, Сейде отлар арасында фырлана, Исмаил яшынгъан ерни бирев тапар деп отю таплай эди. Озюн джойгъан ве аджыныкълы алда о эр бир тарафкъа атыла, къоркъып-пысып орталыкъны козьден кечире: кимсе корюнмейми, бирев онынъ ызларындан кельмейми? «Вай аллачыгъым, бу сефер де мени къутар, беляны дигер тарафкъа алып кет! Деп о кокке бакъып, эллерини кокрегине къойып ялварды. Сен грнет, япмалы, насыл олмакъ керек! Эгер шу балаларнынъ бахтына, сыгъыр тапылса, адамлар койге къайтар эдилер! Яраббим, оксюзлерге сыгъырны къайтар! Ялварам, санъа. Мен де анам, меним де огълум бар, ялварам, ич олмалым огълум къатрине!
Аша ве тёпеликлерден, сырымлардан Сейде чапты, тилинден лянет сёзлери тамлай эди. Тезден оны бир фикир сарыл алды: эгер шимди сыгъыр тапылма, халкъ койге къайтар. Бу онынъ бирден бир екяне къуртулув, эм де екяне чыкъыш ёлу эди. Тек сыгъырны тапмакъ керек, не къадар тез олса, о къадар яхшы, бир дакъкъасы биле паалы. О бутюн кучюни топлап, о даа чапып кетти. Бир шей къачырмай, эр бир от тюбюн бакъа, тёпелик къалмай, тикенлер арасына кири-кире, антерини биле йыртты. Бир ерде сыгъырынъ ызы корюнмей эди. О тарафта, туман ичинде, эски магъазанынъ къараргъан харабасы корюнди. Бельки сыгъыр анда сакълангъандыр? Тохтап тур, не корюне не шу анда? Я о айвангъа ошай! Эбет, эбет акъикъатен ошай. Сен коресинъде бу буюк олмагъан къара, ала-була сыгъырчыкъ!
Эльбетте, вай аллачыгъым, тыпкъы шундай экен! Бирден къувангъанындан Сейденинъ нефеси тутулды. О токътады: аякълары такъатты кесильди. Шуан о бир къараргъа кельди: шимди байыр устюне чапарым, джемаатны чагъырырым, эр кез койге къайтсын. Тотойнынъ азбарына сыгъырны алып барып, арангъа байларым. Тек энди, акъикъатен сыгъыр олып чыкъсын… я да манъа тек шай корюне ми?»
Бир нефесте Сейде тёпеликке барып етти де ве… къатлы къалды. Бу сыгъыр дегиль де азбар ичинде йыкъылгъан балабан дувар парчасы.
Акъшам Сейде болдурып-шашып, аякъларыны зорнен сюйреп койге етип баргъанда, Тотойнынъ азбарында ахырнынъ (араннынъ) къыйыш къан къапылары эвелькиси киби артынадже ачыкъ ята эди. Сыгъыр тургъан аранда энди мазун, аджыныкълы бир бошлукъ пейда олгъан. Эвде къарыкъкъан сеснен баласы багъыра эди. О гъалиба бутюн кунь агълагъан: козьлери агълай-агълай козьяшдан юмулгъан тек агъы корюне, нефеси кескин чикильдекнен тутула эди. Пахыл дайын Сейденинъ къатып къалгъан кокюслери сютни чыкъармай эди, сагъып, сыкъып баягъы чекишти. О озюни гъает кергин вазиетте дуя эди, ченгеллерининъ тамыры къалды, санки атны эгеринден бошатып, терге баткъан алда гедже ельге къаршы къалгъан киби вазиетте олгъандай кельди.
Собаны якъмагъа биле ич бир тюрлю истеги ёкъ, эвинде насыл сувукъ олса, юрегини де (гонълюни де) сувукълыкъ, къасевет къаплап алды. Сейдени юкъу басып башлады. Абыл-гъыбыл баласыны бешикке яткъызды, озю де урбасыны чыкъармагъа къадир олмай, шу ан табангъа юварланды. Геджеси пенджере къакъылгъанындан Сейде уянды. Юкъусырап, къычырмагъа аз къалды. «Бу кимдир?» Лякин тез акъылыны топлап анълады, я Исмаил кельди де. О даа зияде къоркъты: «Койде эр кез къыйыр-чыйыр, сен де келип чыкътынъмы, вай аллам»! Сейде еринден атылып турып, къапыны ачты, чабикликнен фысылдады: – Тезджерек ол, койде вазиет ярамай! Йылдырым тезлигинде ыргъакъны ильдирип, къаранлыкъ ичинде Исмаилни одагъа кирсетти. Перданы пенджерени къапатты, фитильни якъмагъа азырланды. Шуан агъыр бир шей тарс этип Исмаилнинъ элинден тюштю. Сейде быз-бызлады: санки онынъ юреги узюлип, тавангъа (ерге) тюштю. Къалтырап о отурды, элинен чевре-четни къармалап, бир йымшакъ шейге илинди: бу чанта ичинде эт эди.
– Сен яптынъмы, бу сенсинъми! Богъукъ сеснен Сейде бакъырып йиберди. Богъазына бир шей къадалгъандай олды.
– Яваш! Къаранлыкъта исмаилнынъ козьлери ялтырады. О онъа якъынлашып ве бетине къаршы агъыр нефес алды. – Сус! Сенинъ ишин олмасын (дегиль)!
Сейде индемеди. Башы мийи айланды, бир тюрлю олды, санки бирев оны къаба арекетнен, къатты юмрукънен кокрегине йитеди. Йыкъымайым деп, къолларына таянып, таванда отура эди. Онынъ бир арзусы бар эди. Эвден къачып къуртулмакъ, джаны истеген якъа кетмек, тек бу дюньяда бойле адамлар олгъаныны бильмесе болды, башкъа шей керекмей. Еринден турмагъа чареси, алы ёкъ. Атта, къычырмагъа биле такъаты етмей эди. Исмаил онъа богъукъ сеснен бакъыргъан да, о озюне кельди:
Не отурасынъ? Ярыкъны якълайсынъмы! Ярыкъны якъ! Сейде къыбырдамады биле.
– Ярыкъны якъ, санъа айтам!
Исмаил эгилип корьди: Сейде тиз чёкип онъа сюйрелип якъынлаша эди…
– Сен… сен бизим къунадджыны сойгъан олсанъ яхшы олур эди!
– Дели! – Исмаил оны елькесинден тутып, озюне чекти.
Бошбогъазлыкъ япма, санъ огретмек къалдымы мени! Эгер омюринъ къашкъырлардайын олса озюнъ де къашкъыр ол! Эр кез озю ичюн!.. Озюнъни тюшенмек керек, озюнъ къарнынъ токъ олсун!… Сенинъ башкъаларда ишинъ ёкъ! Эм олмасын! Сенинъ башкъасында не ишинъ бар? Ачдан олеяткъан кимсе санъа бир къашыкъ аш узатмаз. Эр кез озюне! Ким йыртса, о да ашай!
Сейде ич бир тюрлю джевап бермеди. Исмаилнинъ эли яваштан онынъ омузындан тюштю, ама антерининъ якъасыны тутып оны къатты сыкъты. О апайыны бар кучюнен силькти озю къырылдады, шу сание агъызындан ярысы чий, яхшы къызартылмагъан этнинъ къокъусы кельди.
Я не индемийсинъ э?.. Мен сенден сорайым, не индемейсинъ? Эгер мен озь къунаджынымызны сойгъан олсам, сен сютни балагъа къайдан алыр эдинъ? Я да санъа ят-ябанджы, биревнинъ баласы къыйметлими, озюне баланъдан якъынмы? Чаткалгъа биз насыл етер эдик? Сен бу акъта тюшенесинъми, я да ёкъмы? Сайылы куньлеримиз къалды, я да сен меним копек киби ачлыкъдан къобада ольгенимни истейсинъми? Я да санъа менден башкъалары якъынмы? – Ёкъ, ёкъ, мен бутюн къыш къалтырап чыкътым, сувукътан… Энди етер… Копек дайын мында бузлап отурнмагъа мен армиядан къачмадым, хырсызларым, ёлбасарым! Дели, ахмакъ дегилим, озь башына ебермем иншалла!
Азбарда хораз къычырда, энди кетмек керек эди. Исмаил пенджереге барды, къулакъ салды, юмрукъ ичине чигарып яшырып, айтып башлады:
– Не тилинъ курьмельдими, ёкъса? Этни сакъла, геджелери пиширип аша, суеклерин арангъа деремдже комип ташла, копеклер къазмасын! О даа бир кере чигар тартты, бетининъ ашасы къырмызы ышыкъта ачувлы эди, къаранлыкъта слекийли дудакълары, бурун тешиклери йыртыджы айван киби корюнди. Сонъра о тютюнни табангъа ташлап, аягъынен басып чыкъты.
Ярыкълангъансайын, азбаргъа шу къадар тикилип сачы чаларгъан, яш къадын бакъып тура эди. О гедже къаранлгъынынъ ярыкътан къайда яшынгъаныны козетип тургъан киби келе эди. Бала бешигини къучакълап, Сейде пенджереден къарап тура, эм козни узмейип бакъа. Бу уфакъ пенджеречик артында бутюн дунья, кой, халкъ бар, онда Курман, учь балалы Тотой, бир эли бар Мырзакул ве Исмаил да… эбет, эбет, Исмаил биле… «Ёкъ, сен оларгъа бенъ демейсинъ… сен оларгъа душмансынъ. Мен сени бу шейден сакълап оламадым, эльбетте, сакълап оламаз эдим!»…
Сейде кетмеге азырланды. Богъчагъа бала эскилерини буклеп къойды, чапан кийип, белини къавий йипнен сыкъып багълады. Эвельси Тотой тыпкъы шай япа эди. Сейде къапы янында токъталды, элинде баласын тутып, ойгъа далды.
О юкълай эди, бир шейден хабери де ёкъ, азгъана чырай сытты, башын къыбырдатты, чюнки онынъ чаресине (бетине) анасынынъ козьяшы тюшти. Сонъра Сейде ерден эттем богъчасыны алды, оны омузына артып босагъадан атлап чыкъты…
Сейде белли олур, белли олмаз ёлчыкътан отлар арасында къойлар кечкен кетти. Онынъ артындан Мырзакул кете, ама о ат устюнде, янында мылтыкънен эки аскерде бар.
Эки саат эвельси тунельни къорчалагъан арбий башлыкъ аскерлерге къомшу кой шурасы реисининъ имаесине кетмеге эмир бере Сейде. Кичкене дере, чобанларгъа кете. О энди ич бир вакъыт бу койге къайтмаджакъ.
Аскерлер озь ара, бири-биринен лаф этелер.
– Айтчы манъа, сыгъырыны алып кеткен къадын шу дегильми?
– Гъалиба шай, онъа ошай.
– Айса, япкъан арамны сечип алгъандыр даа. Машалла, къадынгъа! Алла белясын берсин, элинде баласыны къайда алып кетеятыр?
– Ким бильсин оны! Вай аллам, мот экен акъыл еткизгенинъ чарем ёкъ! Да тюневин реис онъа айтты: Мин иште, аткъа, эдинъде баланъ барда. Лякин о агъызын ачып бир шейчик айтмады, джевап бермеди, айланды, кетти… магърур корюне…
Камыш ве кийик от олькен къая янына еткенде, Сейде ашагъа тюшип, буруладжакъ ерде токъталды.
– Ана, анда къамышлар артында! – элинен о косьтергенде, чырайи агъарды, санки юзюнден къаны кесильди. Не япкъанындан хабери олмайып, бойнында явлыгъынынъ туюмчигини чечти, бошатты, отурып баласына кокюсин къаптырды.
Аскерлер сакътлыкънен марзакулнынъ артындан джёнедилер. Къамышларгъа якъынлашкъанда мырзакул аягъын эгерден чыкъарып, аттан секирип тюшеджек олды. Шу дакъкъасы огде бир сес чыкъты:
– Эй мырзакул! Къач арткъа! Анъа энди сонъы чыкъты. Ёлум бар, ама сенинъ де кореджек кунюнъ ёкъ. Атарым! Ёкъ ол мындан, тез джойыл!
– Къолларынъ котер! Теслим ол! – деп къычырды Мырзакул ве атыны огге джиберди.
– Сырымда (къаяда) окъ атылды. Сейде деръал аякъкъа къалкъты (аякъ устюне турды). О корьгенде Мырзакул энди атынынъ бойнуна янтайын, бир элинен исе къоркъу алеметинде япыша эди, дигер олмагъан элинден къалгъан парчасы шинель енъи ичинде такъатсыз алда къыбырдай.
Сонъра Мырзакулнынъ вуджуды джансызланды, бирден тобан киби ерге тюшти.
Шу арада аскерлер атеш ачтылар. Исмаил да сыкъ-сыкъ окъ атувнен джевапланды. Дагъларда акс седа эшитильди.
Бирден аскерден бириси озюнинъ сесине ошамагъан давушнен къычырды:
– Эй, енге! Сен къаякъа я! Къайда кетесиз? Арткъа къайт – деп айтам! Арткъа! Ольдюрер!
Элинде огълунен, шалы омузларына тюшкен Сейде къамышларгъа кете эди, чюнки олар арасында Исмаил сакълангъан, къоркъмай кете, санки омюри хавф астында дегиль.
Дудакълары бир-бирине сыкъылгъан, козьлери ачыкъ, бакъышы къоркъусыз, эм къаттиен. Онда пек буюк ички кучь-къудрет сезиле эди. Адалетке ишангъан, озюнинъ акълы олгъанына, догъру иш япкъанына базангъан къадынны анъдыра эди. Эр адым сайын о къамышларгъа якъынлашмакъта. Аскерлер энди шашмалады. Не япмасын бильмей эдилер, артындан олар къычырдылар.
– Арткъа! Къайт арткъа! Къайт санъа деймиз!
Ама Сейде сеслерге айланып биле бакъмады, санки оларны эшитмей эди.
Бир дакъка ичинде сынъырсыз, дешетли, уджсыз-буджакъсыз сукюнет дагъларны къаплапе алды. Ташлар артына сакълангъан аскерлер, ерде серилип яткъан Мырзакул, къалтырагъан алда къалган екяне элининъ пармакълары, саркъкъан къаялар ве узакътаки дагълар тёпеси – булар эпси кергинлик вазиетинде къатып къалгъанлар.
Мына-мында окъ атылып ве элине баласынен къадын ерге юварланып тюшер.
Бу къоркъунчлы сукюнетни ель боза бильди. Далгъадайын о къамышлар устюнден кечип кетип Сейденинъ юзюне ве омузларында олгъан шалыны котерип атты. Кене де онынъ чересинде бир мучеси къыбырдамады. Къоркъу аля метлери ёкъ эди. Чырайы биле сытылмады. Ачув ве джурьат оны огге юрсете эди.
– Токъта! Токъта! – деп аскерлер шашкъанларындан онъа къычыра эдилер.
Тюфеклерин ташлап аскерлер Сейденинъ артындан чаптылар. Шу дакъкъасы къамышлар арасындан Исмаил атылып чыкъты. Онынъ устюнде йыртыкъ куль тюсте бир фуфайка бар эди. Сакъалы оськен, бир тарафкъа япашкъан. Къыйналгъан чаресинден, бетинден тер тамчылай эди. Ачувындан нефеси тутулып, о тюфегини котерди ве къадынны урмакъ ичюн гъаданланып онынъ тарафына юрюшледи.
Олар арасында олгъан месафе эр къыскъара эди. Мына олар бир-бирине якъынлашып ян-янаша, юзме-юз кельдилер. Ама эвельки Сейдени о танымады. Бу башкъа, онъа таныш олмагъан къадын эди: сачлары чаларгъан, яланбаш о бир шейден къоркъмайып элинде огълун тутып тура эди.
Эм онъа бирден шай дуюлды ки, санки о пек юксек гъает юксекликте кимсе етип оламайджакъ аджайип къасевет абидеси киби тура эди, лякин о исе онынъ огюнде аджыз, кучь-къудретсиз, аджыныкълы, меджалсыз алда корюнди.
Исмаил бир ден салланды, бар кучлюнен элинде тюфегини фырлатты. Къаршычына чапып келеяткъан аскерлерге теслим олмакъ ичюн эллерини тепеге котерди.
Рус тилинден терджиме япкъан Сейяре МЕДЖИТОВА
