«Ха-ха-ха»ны хатырлап

25.12.202019:45

И. Гаспринский нешир эткен
«Ха-ха-ха» меджмуасынынъ
115 йыллыгъы мсунасебетинен

1883 сенеси апрель 10-дан чыкъып башлагъан, ХХ асыргъа къадар Русие империясында екяне тюркий тилли газета — «Терджиман» 35 йыл девамында (1918 сенеси февраль 23-ке къадар) нешир этильди.

Эбет оны тешкилятландырмакъ къолай олмады. Озь ниетини омюрге кечирмек ичюн Исмаил Гаспринский сенелердже нидже-нидже чиновниклернинъ къапыларыны ачмады, мураджаатта булунмады, озюнинъ халис ниетини анълатмады. Бу арзу-ниет, энди айткъанымыз киби, тек 1883 сенеси ниает омюрге кечти.

Исмаил оджа факъат «Терджиман»ны чыкъарувнен сынъырланмады. О, озь нешриятында йыллар бою чокътан-чокъ окъув къулланмалары, дерсликлер, популяр рисалелер, китапчыкълар чыкъарды.

Арадан йигирми йылдан зияде вакъыт кечкен сонъ – 1906 сенеси къадынлар ичюн «Алем-и нисван» («Къадынлар дюньясы») афталыкъ меджмуасыны, айны шу йылы къырымтатар тилинде «Ха-ха-ха» мизах газетасыны, 1908 сенеси арап тилинде «Аль Нахда» («Джанланув») газетасыны, 1911 сенеси «Алем-и субьян» ( «Балалар дюньясы») меджмуасыны чыкъарды.

 2021 сенесининъ март айында «Ха-ха-ха» нынъ ильк дюнья юзю корьгенине 115 йыл оладжакъ. Мен бу ерде иште шу нешир акъкъында токъталып кечмек истейим.

 «Алем-и нисван» чыкъып башлагъан сонъ 1906 сенесининъ башында И. Гаспринский афталыкъ мизах веракъасы чыкъармагъа къануний рухсет берильмесини риджа этип Таврия губернаторы Е.Н. Волковгъа язма суретте мураджаат эте.

 Бу неширде мусульманлар аятындан тенкъидий- сатирик шиирлер, очерклер, лятифелер, фельетонлар, чешит сатирик меджмуалардан алынгъан оригиналь карикатуралар ве ниает реклама илянлары басыладжагъы беян этильди. О уджуз оладжакъ ( почта масрафлары да къошулса, бир йыллыкъ фияты учь кумюш) эди.

 Ниает веракъаны чыкъармагъа изин алынды. О чыкъып башлады. Лякин теэссюф ки, башкъа сатирик неширлер киби «тишлеген» газеталар сырасына къошуламады, не факъат башкъа улькелерде,атта Къырымда биле популяр

оламады ве къыскъа вакъыт ичинде чыкъарылмасы токътатылды. Лякин шуны да айтмалы ки, о, мизах жанрында фаалиет косьтерген ильк къырымтатар нешири олды. Бу, миллий матбуатымызда янъылыкъ эди.

««Ха-ха-ха» озь бедиий ве аджвий бакъышларынен 1905 сенеси Бакуда чыкъкъан «МоллаНасреддин»нен бой ольчешамады», – деп язгъан эди 1930 сенеси озь девринде мешур тюркшынас алим, академик А.Ю. Крымский озюнинъ «Къырымтатарларнынъ эдебияты» макъалесинде.

2001 сенеси улу атамыз Исмаил бей Гаспринскийнинъ 150 йыллыгъы кениш нишанланаджакъ эди. Айны о йылы «Ха-ха-ха»нынъ да 95 йыллыгъы.

Юбилей арфесинде къырымтатар языджылары болюгининъ реиси, «Йылдыз» меджмуасынынъ баш муаррири Шакир Селим манъа мураджаат этип: «Аблязиз, мына якъында Гаспринскийнинъ 150 йыллыгъы оладжакъ. О чыкъаргъан «Ха-ха-ха» аджвий веракъасынынъ да 95 йыллыгъы. Эгер «Йылдыз» меджмуасына иляве оларакъ «Ха-ха-ха»ны айры сатирик журнал шекилинде чыкъарып башласакъ улу атамызнынъ руху шад олур, онынъ ишини девам эттиргенден олур эдик, не дейсинъ?» – деди.

  – Пек яхшы ниет,  – дедим мен.

  – Шу шейге сен ёлбашчылыкъ япсанъ. Мен билем, бу саада сенинъ теджрибенъ етерли, аман-аман он йыл Къырым радиосында «Сабалар хайыр» шакъа-къората эшиттирювини алып бардынъ. Мен исе элимден кельгени къадар санъа ярдымджы олурым,  – деди.

Бойлеликнен мен разы олып, бу ишке кириштим. Эбет сермиямыз сынъырлангъан эди. Онынъ ичюн меджмуагъа штатлар алмакъ меселесини котермедик ве зиялыларымызнынъ иджадий къолтутувынен бу ишни эки адам, яни баш муаррир (мен озюм) ве рессам ( теджрибели аджайип рессам А. Иванченко) башладыкъ.

 Рессамымыз меджмуанынъ логотипини (серлевасыны) азырлады. Бакъып, такъдирледик. Башкъа бутюн тешкилий ишлерни, шу джумледен онынъ макетини де мен озюм яптым. Меджмуанынъ биринджи санына «Муаррирден» деген кириш сёзю яздым. О, бойле эди:

«Сайгъылы шакъа-къората мухлислери! Козюнъиз айдын! Арадан тамам 95 (!) йыл кечкен сонъ биз кене бар сеснен «Ха-ха-ха» деп кулюп башладыкъ.

1906 сенесининъ январь айында улу атамыз Исмаил Гаспринский Таврия губернаторы Волковгъа афталыкъ юмористик веракъа чыкъармакъ ичюн шеадетнаме бермесини сорап мураджаат эткен ве изин алгъан сонъ о сене апрель айында «Ха-ха-ха» адлы афталыкъ сатирик ве юмористик газетаны чыкъарып башлагъан эди. Онда «Сиври-синек», «Ахмет ахай», «Насреддин дегиль» киби тахаллюсларнен къалеми отькюр языджы ве рессамларымыз иштирак эттилер. Теэссюф ки, газетанынъ омюри къыскъа олды, лякин къырымтатар сатирик неширининъ тонгъучы олгъан «Ха-ха-ха» миллий матбуатымызнынъ тарихында озь изини къалдырды.

Арадан тамам 95 йыл кечкен сонъ эвелькисине бакъкъанда салмакълы нешир — шакъа-аджвие ренкли меджмуасыны чыкъармакъ имкяны догъгъанда биз ич де шубеленмеден улу атамызнынъ ишини девам эттирмек, яни янъы меджмуаны о яраткъан ильк сатирик неширнинъ ады иле адландырмакъ къарарына кельдик. Барсын, 150 йыллыкъ юбилей сенесинде улу мутефеккиримизнинъ руху шад олсун.

Азиз достлар! Бизим зенгин шакъа-аджвие хазинемиз — Насреддин оджа, Ахмет ахай киби акъсакъал фольклор къараманларымыз, Мемет Нузет, Якъуб Шакир-Али, Эшреф Шемьи-заде, Юсуф Болат, Ремзи Бурнаш, Мамбет Али киби шакъасевер языджыларымыз барлар ве олар бизге буюк асабалыкъ къалдырып кеттилер. Умют этемиз ки, карикатураджы рессамларымыз да уянып, бизни озь эсерлеринен къувандырырлар.

 ««Ха-ха-ха»нынъ ильк саны къолунъызда. Келинъиз, эпимиз бир олып, оны халкъымызнынъ севимли неширине чевирейик ве эр кес оны газета тюкянларындан, почталардан куньдюз чыракъ якъып къыдырып юрсин.

 Омюрим узун, бахытлы олайым десенъиз «Ха-ха-ха»ны окъунъыз, чокъча кулюнъиз!»

Аблязиз Велиев

Меджмуанынъ биринджи санында бойле рубрикалар ачтыкъ: «Гаспринский куле», «Унутылгъан урф-адетлеримиз», « Эр бир кой озджесине куле», « Хорайнен Борай», «Билесинъизми?», «Газеталардан сатырлар», «Ахмет ахай шакъалары», «Ха-ха-ха»нынъ мусафирлери», «Актёрлар омюринден», « Бизим лугъат».

О рубрикаларнынъ базыларыны мунтазам суретте алып бармакъны языджылар Исмаил Керимов, Риза Фазыл, Ибраим Пашы, къырымтатар театрининъ актёры Дилявер Сеттаровдан риджа эттим.

 Меджмуанынъ колеми 12 саифе олып, ренкли чыкъып башлады.Бу ерде шуны да къайд этмек истейим ки, неширни басып чыкъарув, онынъ полиграфик джеэттен юксек севиеде олмасында «Къырымдевокъувпеднешир» нешриятынынъ директоры Гульнар Муртазаева ве шу нешриятнынъ баш муаррири Ибраим Чегертма пек чокъ иш яптылар. Алла олардан разы олсун. Меджмуанынъ биринджи саны бундан тамам 20 сене эвельси. Яни – 2001 сенеси январь айында 1000 нусхада чыкъарылды. Ресмий суретте онъа абуне илян этильди.

«Ха-ха-ха»нынъ джылтында о, «Йылдыз»гъа иляве оларакъ эки айда бир кере чыкъкъан шакъа, аджвие ве карикатура» меджмуасы олгъаны язылды. Неширге 1906 сенеси апрель айында Исмаил Гаспринский темель къойгъаны да къайд этильди.

Неширнинъ ильк санында бундан 115 йыл эвель «Ха-ха-ха»да басылгъан И. Гаспринскийнинъ лятифелерини, о вакъытта Азербайджанда чыкъкъан «Молла Насреддин»ден карикатуралар, Сабрие Эреджепованынъ ошлы хатырлавларыны, Къорайнен Борайнынъ Ватан сергузештлерини, Къырым койлеринде дженктен эвель олгъан кулюнчли вакъиаларны, Мемет Нузет, Юсуф Болат, Мамбет Алиев, Веби Къутуб-заде, Шакир Селим, Феликс Веби киби къырымтатар ве рус языджыларынынъ аджвий икяелерини, шиирлерини, актёрларымыз омюринден алынгъан кулюнчли вакъиаларны, Ахмет ахай шакъаларыны, лятифелер, кульдюргилерни бастыкъ, чокътан-чокъ карикатуралар бердик.

 Шакъа-къората мухлислери меджмуаны яхшы къабул эттилер. 2001 сенеси январь 31-де И. Гаспринский адына китапханемизде «Ха-ха-ха»нынъ биринджи санынынъ такъдими олды. Мерасимге тешриф буюргъанлар «Ха-ха-ха»нынъ къавесини ичтилер, меджмуанынъ биринджи саны акъкъында озь теэсуратларыны айттылар, истеклерини бильдирдилер. Апрель 1-де исе экинджи санынынъ такъдими отькерильди.

 Меджмуанынъ экинджи саны къадын-къызларгъа багъышланды. Онда Шакир Селимнинъ «Къадинизм бинъ яшасын» шиири, Сафтер Нагаевнинъ «Эрлер къадынлар акъкъында» серлевасы астында кульдюргилери, А. Мустафаевнинъ «Кимге керек бойле акъай» деген шакъасы, Аблязиз Велиевнинъ «Акъайлар апай олгъанда», Иззет Эмировнынъ «Емин этейимми?», Иса Абдураманнынъ «Хамырдаки къыл» мизах икяелери, базы дамсыз тюркюлеримиз акъкъында С. Баситнинъ (Шакир Селим) «Уджуз этнинъ сорпасы татымаз» фельетоны ве чокътан-чокъ дигер къыскъа меракълы левхалар, шакъалар, «къызым санъа айтам, келиним сен эшит» манасындаки вакъиалар басылды.

 Шуны да айтмакъ керек ки, меджмуанынъ биринджи санындан башлап, мунтазам суретте «Бизим лугъат» (сонъра о «Ха-ха-ха» лугъаты» деп денъиштирильди) берип барылды. Сёзлюк бойле ола эди. Меселя: Мусоропровод – милиционерни пенсиягъа озгъарув, чиберек –Чибурашка этинден пиширильген хамыр ашы, Сутропян – ичкиджиликке урулгъан эрмени, Абрамакъ – еудийнинъ къара олмагъаныны бильдирген алямет, Мифа – нотагъа бакъып денъиштирильген Мефа ады ве иляхре. «Ха-ха-ха» лугъатында бойле 150-ден зияде сёз берильди.

 Меджмуанынъ учюнджи санында озь девринде «Ха-ха-ха»ны чыкъармакъ ичюн И. Гаспринскийге берильген «Свидетельство»нынъ факсмилеси басылды.

 Занымджа меджмуа фельетон жанрыны гъайрыдан яшатып «До-ре-ми-фа-соль…» хырсызына джевап», «Домуз Юсуф», « Мукъайт олунъыз, аферистлер», «Ремзининъ эвленюви», «Араян мевлясыны да булур, белясыны да», «Ишимнинъ къатыгъы чыкъты», «Томалачыкънынъ мерафети», «Бир козьнен бакъып агълайым, бир козьнен бакъып кулем», «Бир бардакъ дерт» киби бир чокъ меракълы, эр кесни меракъландыргъан, эксикликлернинъ устюни ачкъан мевзуларда эсерлер дердж этти.

2002 сенесининъ январь 24-нде къырымтатар академик музыкалы драма театринде меджмуанынъ бир яшкъа толувы мунасебетинен «Ха-ха-ха» акъшамы» отькерильди. Онъа шакъа-къората мухлислерининъ эписи кирип оламадылар. Атта Кезлевден, Сакътан, Багъчасарайдан ве Джанкойден автобуслар тутып кельгенлерге биле билет тапылмады. Нетиджеде къавгъа-шамата, наразылыкъ чыкъты ве бойле акъшамны текрарламагъа меджбур олдыкъ.

Меджмуа эписи олып еди йыл (2001–2007 с.) яшады ве онынъ 28 саны чыкъты. Бу йыллар ичинде «Къорайнен Борай», «Истер инан, истер инанма», « Санаткярларымызнынъ аятындан», «Эр бир кой озьджесине куле», «Ахмет ахай лятифелери», «Лятифелер», «Бизим рыкъламаларымыз» (биз ерсиз, тутурукъсыз рекламалар акъкъындаки тенкъидий материалларны шу рубрика астында бердик), «Языджылар омюринден», «Артистлер омюринден», «Насреддин оджа лятифелери», «Ха-ха-ха» лугъаты», «Коллектив повесть», «Ха-ха-ха» антологиясы», «Шаркъ риваетлери», «Эдебий тапылмалар», «Озенбаш шакъалары», «Ха-ха-ха»нынъ йыр сандыгъындан» «Муаррир суаллеринъизге джевап бере», «Олгъан шей», «Халкъ мизахларындан», «Келинъиз чынълашайыкъ», «Ха-ха-ха»нынъ архивинден», «Кульдюргилер», «Келинъиз кулюшейик», «Къырымтатар халкъ масаллары», «Балалар айталар», «Музыкантлар кулелер», «Газеталарда басылгъан илянлардан», «Къырымтатар афоризмлери» киби чокътан-чокъ рубрикалар астында юзлернен икяелер, лятифелер, шиирлер, кульдюргилер, сатирик ве мизах икяелери, карикатуралар, йырлар, фельетонлар, пародиялар басылды.Азербайджан, гурджи, тюрк,булгъар, украин, рус, къазантатар шакъалары, лятифелери дердж олунды.

Шу йыллар ичинде меджмуада къырымтатар эдиплеринден А. Умер, А. Гирайбай, Б. Чобан-заде, М. Нузет, Ю. Болат, Дж. Керменчикли, М. Алиев, Р. Муедин, Дж. Кендже, У. Ш. Тохтаргъазы, Я. Шакир-Али, Р. Мурад, Я. Зеки, Р. Бурнаш, А. Алтанълы, Эшмырза, Гъ. Булгъанакълы, Ф. Аким, Ч. Али, Л. Сулейман, Р. Фазыл, Н. Умеров, И. Паши, И. Эмиров, Ф. Къутуб-заде, Ш. Селим, И. Абдураман, Ш. Аппазов, Къ. Велиев, Я. Мустафаевларнынъ (Озенбашлы) эсерлери мунтазам суретте басылып барды. Хусусан шаирлеримизден Шакир Селим ве Иса Абдураман меджмуамызгъа озь эсерлерини бастырувнен буюк ярдымда булундылар.

Шакъа-къората мухлислери Согъанджы Мурта (Кировск.), Джемиле Османова (Акъмесджит), Сакъат Смаил (Кефе), Исмет Меджитов (Акъмесджит), Мустафа Усманов (Отуз кою, Кефе), Хыдыр Ильясов (Къарасувбазар), Рустем Чалбаш (Акъмесджит) Н. Биязова (Къарасувбазар), Азизе Эмируллаева (Красногвардейск), Мосне Алиева (Советск. районы), Февзие Рогаева (Акъмесджит), Аджытаир Аледин (Акъяр), И. Сеттаров, Муслим Шейхаметовлар (Акъмесджит) да «Ха-ха-ха» вастасынен кениш кутьлеге танылдылар.

 Меджмуада къырымтатар муэллифлеринден гъайры Азиз Несин, Решад Нури, Владимир Ардов, Лион Измайлов, Сейфетдин Дагълы, Юрий Тарасов, Андрей Кучаев, Феликс Вибе, Л. Кдулайкс, Адхат Сеногъул, Валерий Басыров киби тюрк, азербайджан, рус, украин, белорус, литва, къазантатар языджыларынынъ эсерлери терджиме этип басылды.

Меджмуада чешит йылларда Украинанынъ «Перец» ве «Носоріг», Русиенинъ «Вокруг смеха», Татарыстаннынъ «Чаян», Одессанынъ «Фонтан» сатирик меджмуалары,Озьбекистан, Тюркие, Алмания, Югославия, Исраиль, Франция карикатураджылары мусафир олдылар.

«Ха-ха-ха» кене бир оригиналь иш япып башлагъан эди, лякин меджмуанынъ токътавы бу ишни сонъуна чыкъармакъ имкяныны бермеди. О да олса, эдебиятымызда бу вакъыткъа къадар расткельмеген коллектив повесттир.

2001 сенеси бу ниетимизни меджмуа саифелеринде окъуйыджыларгъа бильдирген эдик. Бу насыл шей?

Асылында тек языджылар дегиль де, язмагъа беджерген эр бир киши бу иджадий яратыджылыкъта иштирак эте билир эди. Бу повестьнинъ муреккеплиги шундан ибарет эди ки, меджмуада эдиплеримизден бириси истеген мевзусында бир повесть язып башлай, келеджек санларда онынъ девамыны язаджакъ киши озюнинъ «фантазиясына» коре вакъиалар ве сюжет ёлагъыны пек меракълы ве окъуйыджы тарафындан бекленильмеген тарзда девам эттирмеге бильмек керек эди. Эр невбеттеки парчаны ойле язмакъ ве битирмек керек эди ки, девамы не олур экен? – суали окъуйыджыда сабырсызлыкъ догъурсын.

Иште бойле ниетнен меджмуанынъ единджи санында (2002 с.) шаир Шакир Селим «Мирас» адынен повестьни башлады. Сонъра Нузет Умеров девам эттирди. Эстафетаны учюнджи олып уста шаир,несирджи Иса Абдураман къабул этип алды ве эсерни меджмуанынъ эки санында девам эттирди. Лякин сонъундан иш токътап къалды. Эсер сонъуна чыкъарылмады. Занымызджа ниетимиз толусынен омюрге кечкен олса яхшы бир детектив эсер пейда оладжакъ эди.

 «Ха-ха-ха»ны еди йыл девамында мен бир озюм (рессамны эсапкъа алмасакъ) азырлап чыкъардым. Шу себептен эр бир сангъа мытлакъа чешит жанрларда эсерлер бермекни тюшюне эдим. Саифе-саифе шакъалар, лятифелер бермекнен бир сырада, еди йыл девамында шахсен озюм ресмий Аблязиз Велиев имзасындан гъайры А. Мустафаев, А. Мустафаева, А. Азиз, В. Азиз, А. Дженакъайлы, Азиз Вели, А.В., А. Къозлы, Муаррир, А. Ёлджы, А. Усеинов, В. Усеинов, В. Усеин, Асан Усеинов, В. Алим, У. Герай, Аджы Асанов, В. Рустемов, В. Сеитмустафаев, Тул Медне, Ш. Биберли тахаллюсларынен «Ха-ха-ха» саифелеринде «Мен мал десем о нал дей», «Акъай дегени недир?», «Ёкъ!», «Аджеле ярдым», «О бир дюньяда», «Бу – диплом…» , «Ишимнинъ къатыгъы чыкъты» , «Къуман», «Къырмызы ве беяз ренк», «Поездда», «Ярдым этюв принципи», «Тиль», «Къалпакъ», «Фидеджилер», «Эки къомшу», «Телефон лакъырдысы», «Социализм яхшы эди», «Тюш», «Веремов», «Сакъалимус», «Этне», «Инга, инга…», «Фитиль», «Мантареро», «Акъайлар апай олгъанда», «Агъыр гъайып», «Мода, балам, мода!» киби етмишке якъын аджвий ве мизах икяелерим басылды.

А. Къая (А. Иванченко), С. Асанов, А. Садыкъов, Р. Абляев, Ш. Ильясов, Э. Душаев. Феттаев, В. Ленар, Ф Булатова киби аджайип карикатураджыларымыз озь эсерлеринен даима меджмуаны яраштырып турдылар.

Теэссюф ки, меджмуаны аякъта тутып оламадыкъ. Еди йылдан сонъ оны токътатмагъа меджбур олдыкъ. Эвельки йылларда чыкъкъан не «Сенек», не «Тырнавуч» ве не де дигер сатирик неширлеримиз озьлерининъ севиеси джеэтинден «Ха-ха-ха» дереджесинде дегиль эдилер.

ХХI асырнынъ башында гъайрыдан чыкъып башлагъан къоркъубильмез, акъикъатны эр кеснинъ козюне къаршы айткъан, айнеджилик не экенини бильмеген «Ха-ха-ха» генчлик чагъында летаргик юкъугъа далды. Илим, техника, тиббият, акъыл-ферасет шимди пек илериледи дейлер. Не бермеген Алла, бельки «Ха-ха-ха» ны летаргик юкъудан уянткъан бир инсан тапылыр?

Аблязиз ВЕЛИЕВ, Къырымда нам къазангъан санат эрбабы, «Ха-ха-ха»нынъ экинджи муаррири

Фото: Библиотека имени И. Гаспринского

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET