Кемане киби башкъа ич бир чалгъы алетини бойле чокъ ве терен тедкъикъ этмедилер. Чалгъыджылар, кемане усталары, санаатшынаслар ве дигер зенаат саиплери бу иште озь исселерини къошып, нетиджеде базы малюматны такъдим эткенлер, лякин шубели музакерелер бунынънен битмеди. Денъизнинъ киби кеманенинъ теренлиги денъишик ола. Эр бир уста бу теренликлерден янъылыкъны тапып, устюн чыкъармакъ истей, лякин бу араштырмалар аят киби сонъсыздыр!
Он эки яшында олгъанда, бизлер аилемизнен Ташкент шеэринде яшай эдик, о заман музыка мектебине къатнай эдим. Куньлернинъ биринде мен бабамнен аджайип бир инсаннен, кемане устасынен Люман агъа Сейтджелиловнен таныш олдыкъ. Бизлер къырымтатарлар олгъаныны бильген сонъ яй ве шахсий, онынен элли йыл чалгъан сакъал тюбюликни манъа бахшыш этти, бугунь де мен онынъ кеманесини ве бахшышларыны айры къыйметнен сакълап тутам, чюнки бу аджайип уста Израиль, Австралия, СНГ мемлекетлерининъ кемане усталары арасында пек белли ве урьметли инсандыр. Лякин шимдики вакъытта тарихий топрагъында, Къырымда, къырымтатар музыка медениетине улу чалгъыджы ве кемане устасы оларакъ белли олгъан Люман Сейтджелилов адалетсиз унутылды.
Люман Сейтджелилов Къырымнынъ энъ дюльбер манзаралы койлеринден биринде, Коккозьде, 1926 сенеси дюньягъа кельди. Бир бучукъ яшында экенде анасы вефат этти ве Люман бабасынен яшады. Бала экенде экидогъмуш Белял агъасынынъ кемане чалгъаныны эшитип, бирден бу чалгъы алетке севда олды. Белялнынъ кеманесинден чыкъкъан аджайип сесини Люман агъа омюр бою акъылындан чыкъырмады ве бу сестен гузель ич бир шей эшитмеди. Белял о къадар усталыкънен чала эди ки, пенджереси янындан кечкен эр ким токътамайып кечмез эди. Люман агъанынъ бабасы исе шакъанен бойле дей эди: «Белялнынъ чалгъаныны динълемен сакъын, онынъ пармакъларына шейтан тюкюрген!».
1932 сенеси Къырымгъа ачлыкъ келе ве хасталангъан Люман агъанынъ бабасыны Партениттеки хастаханесине къоялар. Бу вазиетте Люман агъа бабасы не ерде олгъаныны бильмек ичюн озь башына арекет этмеге башлай. Коюнден къачып Озенбаш коюне келе де, ве сонъра Гъурзуф ёлунен Партенитке келип тюше ве ниает бабасыны къыдырып тапа. Бабасы тедавийленген сонъ олар экиси къайыкълар ясамакънен огърашмагъа башлайлар. Озюнинъ ильк кеманесини Люман агъа Ибраим достунен тамам о ерде яптылар. Бу кемане иле Люман агъа илький нагъмелерини, урумларнынъ аваларыны, чалып башлады.
1936 сенеси Люман агъа Кок-козь коюне къайтып мектепке катнап башлай, лякин мектепке озюнен дефтер-китап дегиль де севимли кеманесини ала эди. Дерс вакъытында раленинъ тюбюне кирип кемане чала эди, оджалар ве мектеп мудири исе бунъа чорланып бакъа эдилер. Сыныфдашы хатырлай ки, мектеп мудири Люман агъанынъ ахлягъыны догъуртулмасына чокъ керелер риджа эте эди. Лякин сыныфдашынынъ джевабы эр заман бир эди; «О, истидатлы инсан ве кемаден гъайры оны ич бир шей меракъландырмай, мен бир шей япып оламам». Мектеп девиринде мысырбогъдайдан кемане япмакъ киби дёневлер япа эди, досту Сейдаметнен исе агъачтан ильк кеманелерни япып башладылар. Азыр кеманелерни беш кумюшке, я да аякъмашнагъа денъиштире эди. Бойлеликнен, Люман агъанынъ балалыгъы кече эди.
1942 сенеси Къырымгъа немсе фашистлери кирдилер, аман-аман бутюн бала ве генчлерни гастербайтерлер оларакъ Германия, сонъра исе Италиягъа алып кеттилер. Люман агъа Италияда кене агъачнен иш тута, о дагъ йыкъув тешкилятында чалыша. Карантин вазиети пейда олгъаны себебиндн ишлерини бир йылгъа токътаталар. Куньлернинъ биринде Италиянынъ кичкене шеэринде кезген Люман агъа къырымлы достларынен яш бир йигитке раскелелер. Люман агъагъа дикъкъатнен козь тиклеген яш айтты: «Сен меним союм оласынъ!». Итальян тилини яхши бильген Люман агъанынъ Сервер досту меселени айдынлатмакъ тырышты: «Бу генч Къырымдан, насыл олып сой олсунъ санъа?». Йигит эминликнен сойледи: «Къырымданмы? Демек мен янълышамадым» ве Люман агъаны юз яшларындаки, къырымтатар тилини яхшы бильген, ихтияр къадынгъа алып кетирди. Сонъра белли олды ки, бу инсанлар италиялылар ве дженктен эвель Къырымда, Кок-козьде яшагъан экенлер, дженк башлангъан сонъ исе Италиягъа кочкенлер. Араларында сой-соплукъ олмаса биле италиялы йигит Люман агъамызгъа шойле деди: «Сен къырымлысынъ, онынъ ичюн эп бир мен сени агъам киби корем!».
Люман агъа ве достулары Италиядан къачмакъ къараргъа кельдилер, лякин Мурал станциясында оларны немселер туттылар. Генчлер ялан уйдурып немселернинъ джезасындан къачтылар. Йигитлеримизни Германиядаки апсханеге чалышмагъа ёлладылар, анда олар иншаатнен огъраштылар. Люман агъа мазаллы олгъаны себебинден, бир кунь, цемент толу арабанен копюрден кечкенде магъазгъа тюшюп къалды. Башы яраланды ве оны ерли шеэр хастаханесине кетирдилер. Анда, о, ниает тойгъандже ашады ве голандия пенирининъ дадыны бакъты. Бир ай ичинде ярасы къапатылды, лякин хастаханеде даа эки ай булуна эди, чюнки больницанынъ хадими – Ганс вакъыт-вакъыт яраны къырмызы боянен тазеттире эди. Люман агъанынъ музыка къабилиетини ис эткен немселер оны Вена шеэриндеки кемане усталарына ёлладылар. Бу вакъыткъа къадар къараманымызнынъ энди шахсий кеманеси бар эди. Бу кеманени Люман агъа полониялы инсандан сатын алмасыны риджа этти, «Сен манъа усьтюндеки гузель урбаларыны берсенъ, кемане сенинъки олур» – деди полониялы. Люман агъа разы олды ве бойлеликнен кеманенинъ сахиби олып, йылбаш байрамында немселер ичюн Иоганн Штрауснынъ вальсыны чала эди. Озь-озюнен чалмагъа огренген, дюньяджа белли классик эсерлерини иджра эткен, аджайип музыкант немселернинъ севгисини тез вакъытте къазанды, атта шеэр головасы Люман агъанынъ истидатына къыймет кесе эди. Вена шеэриндеки кемане усталары арасында тюшкен Люман агъамыз гедже-куньдюз, меракъ ве истек иле чалыша эди, онынъ ичюн ишке кельген усталаргъа иш биле къалмай эди. О ерде Люман агъа кемане, фортепиано, баян, аккордеон киби чалгъы алетлерини сазламакъ огренди.
Люман агъанынъ хусусий чизгиси – музыкаль афызасынынъ мукеммелигидир. Эр бир нагъме онынъ хатырасында бир кереден къала эди. О заман Вена шеэринде «Девушка моей мечты» серлевалы фильм пек популяр эди. Фильмдеки нагъмелер де пек популяр олгъаны себебинден немсе чалгъыджылары оларны иджра этмеге арзулай эдилер ве Люман агъамызгъа билет ве дондурма алып, киногъа ёлладылар. Фильмни сейир эткен ве нагъмелерни акъылында къалдыргъан «муккемель музыкаль афызасынынъ сахиби» немселерге нагъмелерни йырлап бере, олар исе оларны ноталаргъа чевирелер. Иште, бойле Люман агъа Вена шеэринде яшады.
Дженкнинъ сонъунда Вена шеэри немсе фашистлерден сербест олды ве чокъусыларны миллет менсюплигине ве меслегине коре айырдылар. Люман агъаны, суний оларакъ халкъымызгъа юкленильген «Ватан саткъынлары» тамгъасынен, Ташкент шеэрине ёлладылар. О заман бутюн къырымтатарларнынъ лагъабы «25 йыл» эди, чюнки ватандашларымыз анги ерде олмаса биле, базардамы, ёлдамы, колхоздамы оларны 25 йылгъа къапатаджакъларынен къоркъуза эдилер. Алманиядан СССРге кочькен Люман агъанынъ учь кеманеси бар эди. Совет полковниги эки кеманесини тутып алды, учюнджисини исе пычакънен парчаларгъа больди ве контрольде тургъан полковник чувалдаки бир кесек агъачкъа эмиет бермеди. Бир къач йылдан сонъра музыкаль алетлери заводында чалышкъан Люман агъа бу кеманени гъайерыдан топлады ве шу кеманенен омюрининъ сонъки кунюне къадар чалды. Фикрет адлы достундан исе ярым Ташкентининъ фиятыны тешкиль эткен, яни о къадар къыйметли, палы, кеманени элинден тутып алдылар. Амма досту бу мадий тарафыны дегиль де, кеманенинъ аджайип, тылсымлы сесинден магърум къалгъанына къасеветлене ве языкъсына эди.
Ташкенттеки ильк кеманесини Люман агъа 1956 сенеси огълусы Ремзи ичюн ясады. Ташкентте Люман агъа алетлер заводында чалышты, лякин айлыгъы кичкене олгъаны себебинден торнаджы зенаатына авушты, бираз сонъра исе эвинде кеманелер япып башлады. Люман агъа дей эди: «Мен кеманеде хусусий сесини тапып чыкъармакъ истейим, бу ниетиме иришсем, кеманелерим дюньяда биринджи олурлар, чюнки кеманелерим дюньяджа белли кемане усталарындакилеринден арта къалмайлар. Бир чокъ австралиялы, израилли, берлинли чалгъыджылар телефон ачып кеманелерим ичюн тешеккюрлер бильдирелер, чюнки кеманенинъ эсасы ве мувафакъиети онынъ давушынен багълы.»
Кеманелернинъ ималаты:
Кесип япылгъан кеманенинъ шекилини (дека) ве обечайкасыны «соль» нотасы иле сазлайлар. Люман агъанынъ айткъанына коре: «Агъач тек оны анълагъан инсанына озь сырларыны ача билир, не ерде о дюньягъа кельди, насыл олып буюди, насыл этип оны пычтылар. Асылында, мен агъачны истегениме коре сазлай билем». Туткъал ве лакны Люман агъа озю япа эди. Ималат ичюн агъачны тапмакъ къыйын ола ве о, эски контробас ве рояллерни сатын ала да, оларны къуллана. Ат пичиминде кеманенинъ башы – Люман агъа ясагъан кеманелернинъ хусусиетидир. Бу онынъ фантазиясы. Арсланнынъ башы шекилинде кеманелерни Люман агъа ильк кере Вена шеэринде корьди. Бу кеманелернинъ муэлифи алманиялы уста – Штайнер (Shtayner-consel) эди. Онынъ кеманелерини Люман агъа пек бегене эди ве башкъаларындан айыргъан, хусусий бельгисини, атны, кенди кеманелеринде ишлетти. «Кеманени ясагъанда, ашагъыдаки декасында – Сейтджелилов Люман, деп язам, юкъарыдаки декасында исе КЪЫРЫМТАТАР. Эгер де бинъ йылдан сонъ, бойле миллет ёкъ эди деселер, бу янълыш олгъаныны кеманелерим исбатлайджы делиллер олурлар.»
Севиль ДУГУ
