Рессам Рустем Эмин
Bu ikâye kerçek vaqialar esasında yazılğandır. Bazı obrazlar kerçektir.
İkâyeni sürgünlik faciası qurbanlarınıñ hatırasına bağışlayım.
Къаранлыкъ гедженинъ теренлигинде бош Асия чёллери бою сонъу корюнмеген мал вагонлары сюрьат алгъан алда кетмекте. Чёльнинъ обалары тёпесинде тизильген чакъаллар ваголарнынъ артындан улуп, агъызлрынынъ сувуны акъыта-акъыта отурмакъталар. Частларына, эгер поезд токъталса, бир де бир вагондан оларгъа къысмет тюшер деп, фырыл-фырыл янгъан козьлеринен къаранлыкътаки, узакъ, къум ичинде юварлангъан йылана бенъзер, вагонларгъа назарларыны тиклемектелер.
Къаранлыкъны озь нурынен айдынлаткъан ай биле, дерсинъ, сюкюнет ичине далгъан алда, булутлар арасындан корюнип, кене этрафны къара тюске боямакъта эди.
Бонъайтыджы авасы, вагон ичиндеки меджалсызлангъан, алсыз джанларны аджамыйып богъмакъта. Джан берген анасынынъ къойнунда чырпынгъан бир-къач айлыкъ сабийге ярдым къолуны узатмакъ ичюн, кучьлери къалмагъан инсанлар, онынъ агъламсырамасыны динълеп ичлери даа да бетер янмакъта. Вагонларнынъ ичинде булунгъан чешит такъдирлерни, шимди тек бир шей бирлештирмекте: оларгъа къаршы япылгъан акъсызлыкъ – джинает.
Мукъульсе поезднинъ токъталаяткъаныны дуяр киби олды. Факъат арекет этмеди. О, къомшу вагон къапуларынынъ гурюльтисини эшитти. Башыны сагъгъа бурып индже аралыкътан бир шейлер корьмеге тырышты. Вагонларгъа таба чапкъан кийик, йыртыджы айванларны корьди. Демек, кене джансыз беденлерни чыкъарып быракъалар, деп тюшюнди. Оларнынъ вагонына да сыра кельди. Яш, кечинген ананынъ джеседини вагондан тышары аттылар. Къапу къапалгъан сонъ, атыш давушлары янъгъырады. Чакъаллар выйылдап башлагъанынен поезд кене ёлуна девам этти. Агъламагъа алы къалмагъан кичик къундакъ сабийины къадын къучагъына алды. Онынъ да эки эвляды бир афта эвельси олса керек, ады биле билли олмагъан бир чёльде чакъалларгъа ем оларакъ ташланды. Ана юреги иште, о нидже шейлерни коре, нидже шейлерге даяна.
Бу вазиет мына-мына эр беш-он саат юзь бермекте…
Дакъкъалар саатлаерни, куньлер бири-бири артындан созулып, яваш-яваш кетмекте. Кунешнинъ догъувынен олар «Х» станциясына келип токъталдылар. Къапуны генч аскер ачып, эр кеске бирер парча отьмек берди. Мукъульсе озь кесегинден бир парчаны къопарып эзди, джебинден чыкъаргъан темиз явлучыгъына сарды. Оны эмзикке бенъзер бир тарза байляп, кичик мына-мына етим къалгъан балачыкънынъ агъызына тыкъмагъа тырышты. Къундакътаки бебек, оны тилинен ийтеклеп чыкъарды. Къадын даа буюк исрарлыкънен кене шу арекетни текрарлады. Къаршылыкъ косьтерген кичик, тюкюрчигинен йымшагъан отьмекнинъ дадыны алгъан сонъ, оны эмип башлады. Ач къурсачыгъына ич олмагъанда текаран бир шейлер тюшкен сонъ, бираз раатлагъан киби, юкъугъа далды.
Яваштан, ашыкъмай поезднинъ кочькени ис этильди, дерсинъ о да истемеден бу инсанларны къаергедир алып кетмекте. Лякин къайда? Даа ич кимсенинъ хабери ёкъ. Ич бир шей белли дегиль. Къайда кетелер? Оларны не беклей? Не оладжакъ? Не къаладжакъ? Мукъульсе ичюн, шу дакъкъасы артыкъ тек бу сабийнинъ онынъ къолуна къалгъаны белли эди…
Сонъки станциягъа кельген вагонлар ёргъун алда токъталып, сессиз-седасыс турмакъталар. Вагон къапулары ачылгъанына бакъмадан, меджалсыз инсанлар чыкъмакъ ичюн ич де ашыкъмай. Йигирими бир куньлик ёл оларнынъ бутюн кучь-къуветлерни ашап битирди. Гъариплер бир-бир зар-зорнен тюшип, бир ерге я да бирине таянмакънынъ чаресини къыдыралар. Къучагъында сабийни туткъан Мукъульсенинъ назары, янында: «Этмек! Бир парча этмек! Бир ютум сув!» – деп, агълап тургъан балаларгъа тюшти. Олар къомшу мааледе яшагъан Эмине ве Сервернинъ балалары. Оларнынъ учю де шимди етим. Сервер джебеде вефат эткен. Аналары исе, вагонда хасталанып, джан берген. Янларында тургъан Къонъкъороз Фадмабла – къомшулары, етмишке якъын яшларда, назик черели, сачлары чал, кичик бойлу битайчыкъ, – пешмалынынъ джебинден отьмектен юфанып къалгъан юфакъларны чыкъарып, балаларынъ авучларына бирер юфакъ къойды.
Шамата къопты. Джемаатны уйтеклеп-уйтеклеп балабан хамамгъа айдап, кирсеттилер. Бир арбий: «Бутюн урбаларынъызны чыкъарынъыз, оларны махсус иляджларнен ишлейджекмиз. Олар чешит пис хасталыкъ менбасы ола биле», – деп, къычырды. Къадын ве эркеклер урбаларыны чыкъарып, айыры хамамларгъа кирсетильди. Тёпеден салкъын сув тёкюльген боруларнынъ тюбюне Мукъльсе де, келип турды. Башына къалгъан сабийни, Рустемчикъни де – джебеде гъайып олгъан акъайынынъ адыны къойгъан – союндырып, сув тюбюне алды. Бир къач айлыкъ бала джыйкъылдап башлады. Къадын онынъ юзюни-бетини яхшы этип ювды. Бала къоллары, аякълары сувгъа тоялмайып, чырпынмакъта. Ёл бою ашлангъан котчиги яра-къотурларнен толу. Олар онынъ джаныны о къадар агъыртса керек, сувнынъ тийгенинен эп бар сесинен багъырды.
Ювунып, усть-баш къуругъан сонъ, кене де шу арбий бир буюк обадан урбаларны бирер-бирер авагъа котерип: «Бу кимнинъ антери? Бу кимнинъ фистаны? Бу кимнинъ дон-кольмеги?» – деп сорай-сорай эр кеске дагъытты. Лякин араларында урбаларыны тапалмагъан, чыр-чыплакъ къалгъан инсанлар да олды.
Эки афта къадар вакъыт кечти. Урал дагъларына кетирильген инсанлар, куньде эки юз грамм отьмек парчасы ичюн, кучлери еткен ишке кирсетильдилер. Факъат, чокъусыны дагъ кесме ишине таинледилер. Мукъульсе де, оларнынъ сырасына тюшти. Рустемини Къонъкъороз Фадмаблагъа ташлап, кете. Бичаре къартий кувети етмесе де, бир-къач баланы бирден бакъмакъта. Не япсын? Башкъа чаре ёкъ.
Ачлыкъ фаджиасы яшны-къартны аджымай. Ким не тапса оны ашап, кечине. Кузьдеки тарлаларда, ер тюбюнде къалгъан чюрюк къартопларны пите япып ашамакъталар.
Акъшам устю иштен кельген Мукъульсе Фадмабланен лаф этелер:
– Я, Раббим, бу яшта бала бакъаджакъсынъ деселер, ич инанмаздым, — терен нефес кечирди Фадмабла.
– О да не я… Сен ачлыкъны айт! Къырымда бу мевсимде о къадар берекетимиз олур эди. Башымызгъа ачлыкъ фелякети келеджегини ким тюшюнди? Сюргюн этиледжегимизни?
– Къырымда йигириминджи йыллары да ачлыкъ олгъан эди де? Ха?
– Манъа о фелякетни анам икяе эткен эди. О кичик бала экенде, беш-алты яшларда бир адисе юзь берген. Койлеринде: Таракъташта, о ачлыкъ девиринде бир къадын акъылдан тайып, озь баласыны ашагъан.
– Деме! О къадар да олгъанмы? Керчекми?
– Керчек! О вакъытлары Судакъта Къарабиберлер деген сюляле яшагъан. Оларны да сонъра «кулак» япкъанлар. Олар, эр куню имкянлары олгъаны къадар, къазан асып, мухтаджларнынъ къарынларыны тоюра эдилер. Лякин бойле вакъиалар эп бир олгъан. Гъарип къадынны къалгъанларгъа ибрет олсун деп, олар аткъа байляп Судакътан Таракъташкъа къадар ёл бою сюрюклегенлер. Сонъунда исе, Сычан-тёпе обасына чыкъарып, баласынынъ аягъыны къолуна бердилер. «Мен кенди баламны ашадым!» – деп багъырткъан сонъ, ашагъы юварлаттылар. Акъылдан тайгъан заваллы къадын, сонъунда джан берди. Лякин ондан берли бойле вакъиалар олмады.
– Копек ашагъанларыны эшиттим, лякин бойлеси даа къулагъыма илишмеген эди. Бабам озюне эвленмек ичюн, копек ашамагъан къыз къыдыргъан экен. Сонъ анамны тапып-сораштырып, эвленген.
Шу арада экисининъ лафыны болип, Рустем чапып кельди:
– Анам, бакъынъ не кетирдим.- Авучында бир джем нохут тутмакъта эди. – Мен сайдым оларны, анам. Он данелер, он дане!- къуванды бала.
– Ах, меним огълум, балабан олгъан да, саймакъны да огренген!
– Ёкъ, анам! Оны демейим. Шорба пиширмек ичюн он дане нохут етерми?
Мукъульсе Фадмаблагъа козь ташлады. Къартий:
– Етер, огъланчыгъым, етер. Бер ананъа, биз пиширермиз. Олур. – деди.
– Анам, билесизми, мектепте бир талебе эр вакъыт манъа саташа. Ашаалай мени. Эм акъсыз ерде: «Кет озь ватанынъа, сизни мында чагъыргъан ёкъ!» – дей. – Факъат, бу ер меним де ватаным дегильми, мен де бу ерде догъдым да?
– Кель, эвлядым, отур. Бакъ, айтаджакъларымны яхшы динъле. Бу ер бизим ватанымыз дегиль. Бизим Ватанымыз – Къырымдыр, огълум! – деди Мукъульсе.
Рустем Къырымнынъ не олгъаныны ве не ерде булунгъаныны тасавур этемеген киби анасына бакъты.
– Къырым, огълум дюльбер аджайип ярымададыр. Анда бизим эвлеримиз, джамилеримиз, койлеримиз эр шейимиз бар. Тек бизге къаршы акъсыз ерде, огълум, джинает ишленильди. Бизни ёкъ ерде къабаатлап, сюргюн эттилер. Шимди исе бизге анда къайтмакъ ясакътыр. Сен о вакъыт бир-къач айлыкъ сабий эдинъ. Бабанъ джебеде элякъ олды. Керчек ананъ исе, вагонда козьлерим огюнде джан берди. Экимизнинъ такъдири бири-бирине бенъзей. Сен де, мен де о анда кимсесиз эдик. Онынъ ичюн, санъа мен саип чыкътым. О куньден берли, вефат эткен эвлятларым ерине, сени озь багърыма бастым. Аджымы, сеннен бастырдым. О куньден энди мына-мына секиз йыл кечти. – деп, къадын козьяларгъа богъулды.
Рустем къадынны, яни анасыны къучакълап:
– Анам, агъламанъыз. Сиз эп бир меним анамсыз. Мен эр вакъыт сизни ойле биледжем. Эм, анам, биз мытлакъа Къырымгъа – Ватанымызгъа къайтырмыз. Мен эминим. Олар хаталарыны анълап, эр шейни тюзетирлер. Бизни кене Къырымгъа къайтарырлар… – деди.
Уралнынъ дагъларында сувукъ гедже. Къырыкъ-йыкъыкъ баракъларда, эр вакъыт олгъаны киби, къырымтатарлар агъыр иш кунюнден сонъ, юкъугъа далмакъталар. Фадмабла ве Мукъульсе берабер бир баракъта ерлешкенлер. Эр кес терен юкъуда. Тек Мукъульсе куньдюзки субеттен сонъ, козьлерини юмып оламай. Юреги эеджандан але даа лып-лып урмакъта. Бир анда бириси уянгъан киби, эшитильди. Динъленип бакъты. Бириси оксюрип, агъыр-агъыр нефес алмакъта. Сеске таба юрьди. Онынъ Рустем олгъаныны анълады.
– Огъланым, не олды? Не? Нефес етмейми? Сув берейимми? – оксюригини енгиллештирмек ичюн, аркъсына авучынен урмагъа тырышты. Еринден тургъан бала бирен оксюрип, къусмагъа башлады. Къускъанынен агъызындан узун ичек сувалчаны чыкъты. Шашмалагъан къадын, сув кетирип Рустемнинъ юзюни ювды. Агъызыны чайкъагъан сонъ, сув ичирди. Бала раатлап, кене юкъугъа далды. Элинде не бир илядж, не бир чаре олгъан къадын, кимсеге кедер этмеден яваштан орталыкъны топлап, барып ерине ятты. Не япсын? Бу вакъиа энди биринджи дегильдир. Башкъа балалар да чюрюк къартоп ашагъанлары ичюн, куньде бойле чекишелер.
Эртеси куню кене кими ишинде, кими вазифе башындалар. Фадмабла энди оджакъны бакъа, балаларнынъ къарыныны тоюра. О да, къайнагъан сувгъа булунгъан шейни тапып, къошулгъан шорба. Амма ач къарынгъа, балаларгъа о дюньянынъ энъ леззетли шорбасы олып корюнмекте. Бир де аналары озь парчасындан къопарып берген, бир кесек отьмек.
Бекленильмеден «дели Али» кельди. О, он дёрт яшларында генч йигит. Лякин акъылдан къолайлангъан. Хаста баланы озюне къардашы Османдан гъайры, кимсе оюнгъа къошмай.. Заваллы озь башына адамдан-адамгъа такъылып, юрьмекте.
Бугунь онынъ къардашы хасталанып ольди. Бир къач киши онъа къабир къазмакъ ичюн, мезарлыкъкъа кеткен. «Дели Али» исе ойнап: «Кадем ольди, отьмеги манъа къалды! Кадем ольди, отьмеги манъа къалды!» – деп йырламакъта.
Керчектен, бу манзара инсаннынъ гонъюлине хош ислер синдирмей. Амма бетеринъ бетери бар дейлер де, мында да, эр кезде шу меселе.
Акъшам маали олды. Къазылгъан къабирлернинъ учюнден де сув чыкъты. Чаресиз, къунеш къонгъанджек мевтаны учюнджисине комип, дженазеси къылынгъан сонъ, къайттылар.
Бу геджеси де раат кечмеди. Бирден Фадмабла агъырлашты. Эльбет, о энди сексенге якъын яшкъа еткен. Элинден кельгени къадар, эр кеске ярдым этмеге тырыша. Айныкъса, Мукъульсе ве Рустемчикке. Факъат, омюринде корьген куньлери оны чокъ къувандырмады. Акъайыны ве зар-зорнен осьтюрьген эки огълуны къара топракъкъа берди. Энди онынъ куни де битти. Куньдюзин он секиз яшындаки къыз дайын, чапкъалап юрген битайчыкъ, бир нефесте джан берди. Эджель дегенлери шу олса керек.
Эртеси куню Къонъкъороз Фадмабланынъ мезарыны къазмакъ ичюн баргъан кишилер, дешетли манзарагъа огърадылар. Тюневин дефн эттиклери Османчыкънынъ къабири алт-уст олып, джеседи чыкъарылгъан. Эм парча-кесек этилип, кемиклерге къадар ашангъан. Буны бу ерлерге аит айванлар: аювлар, къашкъырлар, тилькилер, вашакълар япалар. Уралнынъ топрагъы Къырымнынъ топрагъына бенъземез, ватанда топракъ ишленилип, памукъ алына кетирильген эди, мында исе къабир биле устюнден къапатыладжакъ къадар къазыла. Чюнки къатты топракъны къазмагъа инсанларнынъ кучю етмей…
Бойле зорлукълар ичинде Мукъульсенинъ даа он йыллары кечти. Рустем де буюк йигит олды. Анасы оны бугунь-ярын арбий хызметтен къайтмасыны беклей. Бугунь – 9 сентябрь 1967 сенеси. Ана асретнен янгъан юрегини ятыштырмагъа тырыша. Эм онынъ асрети, адий асрет дуйгъусы дегиль. Онынъкиси эм эвлят, эм Ватан асрети. Мукъульсе танышларындан къырымтатарларгъа Къырымгъа ёл ачыладжагъыны эшиткен. Онынъ ичюн бичаре къадын, Рустемни даа да зияде, дёрт козьнен беклемекте. Чюнки, оны къуванчлы хабернен къаршылайджакъ.
Уйле вакъты, тозлу сокъакъ бою чапып, якъынлашкъан арбий кийимли йигит корюнди. Мукъульсе бир анда огълуны, Рустемини таныды. Къаршысына чыкъты. Кулюмсиреген юзюнден козьяшлары акъмакъта эди. Оны корьген Рустем элиндеки «Ленин байрагъы»нен анасына ишаретлеп: «Анам! Къайтамыз! Къырымгъа къайтамыз! Сени Ватанымызгъа алып кетеджем!» – деп, келип, къадыннынъ эллери-козьлеринден опип, бойнуна сарылды.
– Анам, Аллахкъа бинъ шукюрлер олсун! Мурадымыза эреджекмиз! Сабырнынъ сонъу сары алтын. Бакъ! – деп, газетаны анасына узатты. Газетанынъ баш саифесини исе бойле ферман яраштырмакъта эди:
«СССР ЮКЪАРЫ СОВЕТИ ПРЕЗИДИУМЫНЪ ФЕРАМАНЫ …»
КЪРЫМДА ЯШАГЪАН ТАТАРЛАРДАН БЕЛЛИ БИР КЪЫСМЫНЫНЪ НЕМСЕ ЯГЪМАДЖЫЛАРЫНЕН АКТИВ ЭМЕКДАШЛАШМАЛАРЫ ФАКТЫ, 1944 СЕНЕСИ КЪРЫМ ФАШИЗМ ОККУПАЦИЯСЫНДАН АЗАТ ОЛУНГЪАН СОНЪ, ЭСАССЫЗ ОЛАРАКЪ, КЪРЫМДА ТАТАР ЭАЛИСИНИНЪ ЭПСИНЕ АИТ ЭТИЛЬДИ. ТАТАР МИЛЛЕТИНДЕН ОЛГЪАН ГРАЖДАНЛАРНЫНЪ ЭПИСИНЕ ТОПТАН ЮКЛЕНИЛЬГЕН БУ КЪАБААТ ХУСУСАН ДЖЕМИЕТНИНЪ ИШ ВЕ СИЯСЕТ ОМЮРИНЕ ЯНЪЫ-ЯНЪЫ НЕСИЛЛЕР КЪОШУЛГЪАНЫНДАН, ТЮШЮРИЛЬМЕГЕ БОРДЖЛЫ.
СССР ЮКЪАР СОВЕТИНИНЪ ПРЕЗИДИУМЫ КЪАРАР БЕРЕ:
- ТАТАР МИЛЛЕТИНДЕН ОЛЫП, КЪРЫМДА ЯШАГЪАН ГРАЖДАНЛАРНЫ ТОПТАН КЪАБААТЛАВ ХУСУСЫНДА ДЕВЛЕТ ОРГАНЛАРЫ ТАРАФЫНДАН ЧЫКЪАРЫЛГЪАН АИТ КЪАРАРЛАР УКЮМДЕН ТЮШЮРИЛЬСИН.
- ШУ ЕРИ КЪАЙД ОЛУНСЫН КИ, ЭВЕЛЛЕРИ КЪРЫМДА ЯШАГЪАН ТАТАРЛАР УЗБЕКИСТАН ТОПРАГЪЫНДА ВЕ БАШКЪА СОЮЗ РЕСПУБЛИКАЛАРЫНЫНЪ ТОПРАГЪЫНДА ЕРЛЕШТИЛЕР, СОВЕТ ГРАЖДАНЛАРЫНА БЕРИЛЬГЕН АКЪЛАРНЫНЪ ЭПИСИНЕН ФАЙДАЛАНАЛАР, ИЧТИМАИЙ-СИЯСИЙ ОМЮРДЕ ИШТИРАК ЭТЕЛЕР, ЭМЕКДАРЛАР ДЕПУТАТЛАРЫНЫНЪ ЮКЪАРЫ СОВЕТЛЕРИНЕ ВЕ РЛИ СОВЕТЛЕРГЕ САЙЛАНАЛАР, СОВЕТ, ПАРТИЯ, ХОЗЯЙСТВО ОРГАНЛАРЫНДА МЕСУЛЬ ВАЗИФЕЛЕРДЕ ЧАЛЫШАЛАР, ОЛАРГЪА РАДИОЯЙЫНМЛАР БЕРИЛЕ, АНА ТИЛИНДЕ ГАЗЕТА ЧЫКЪАРЫЛА, БАШКЪА МЕДЕНИЙ ЧАРЕЛЕР КОРЮЛЕ.
ТАТАР ЭАЛИСИ ЯШАГЪАН РАЙОНЛАРНЫ ЭП ДАА ДА ЗИЯДЕ ИЛЕРИЛЕТМЕК ИЧЮН, СОЮЗ РЕСПУБЛИКАЛАРЫНЫНЪ МИНИСТРЛЕР СОВЕТЛЕРИНЕ ТАТАР МИЛЛЕТИНДЕН ОЛГЪАН ГРАЖДАНЛАРГЪА ХОЗЯЙСТВО ВЕ МЕДЕНИЕТ КЪУРУДЖЫЛЫГЪЫНДА ИЛЕРИДЕ ДЕ ЯРДЫМ ЭТМЕЛЕРИ, МИЛИЙ МЕНФААТ ВЕ ХУСУСИЕТЛЕРИНИ КОЗЬ ОГЮНЕ АЛМАЛАРЫ АВАЛЕ ЭТИЛЬСИН.
СССР Юкъары Совети Президиумынынъ Реиси
Н. ПОДГОРНЫЙ.
СССР Юкъары Совети Президиумынынъ секретары
М. ГЕОРГАДЗЕ.
Москва, Кремль.
1967 сенеси, сентябрь 5.
Девамы бар.
Малюмат:
Къырым Девлет архивининъ малюматына коре, Улу Ватан дженкининъ башында Къырым АССР-ининъ эалиси 1126.4 бинъ джандан ибарет эди, олардан 251 бинъ къырымтатары (22,3% умумий микъдардан айыры алгъанда). Архивнинъ берген малюматына коре 1944 сенеси зорбалыкънен 188626 къырымтатары сюргют этильди, олардан Къырым шеэрлеринден 19750 ве кой ерлеринден 168876 инсан. Сюргюн этильген къырымтатарларнынъ 50% сюргюнлик ёл ве ерлеринде джан берди.
Сюргюнлик нетиджесинде къырымтатарлардан 80 бинъден зияден эвлер, колхозджыларда 34 бинъден зияде азбар топрагъы, 500 бинъден зияде баш мал (айван), экме-сачма топрагъындан -360000 га, тютюн осьтюрильген топракълардан – 8000 га, 360 балкъурт тутылгъан ерлер, 40 бинъ тоннагъа якъын къой ходжалыгъы маллары тутып алынды. Энъ буюк зарар медениет ве джемиет тешкилятларына кетирильгендир, яни:
Шахсий китапханелер – 112; башлангъыч мектеп китапханелери – 640; орта мектеп китапханелери – 221; колхоз китапханелери – 200; окъув-эвлери – 360; район китапханелери – 30; шеэр китапханелери – 60; къырымтатар мектеплери: олардан башлангъыч – 640; орта – 221; клублар – 263.
Керчектен, бутюн алий, орта ве зенаат окъув системасы ёкъ этильген эди.
