Даянмакъ, сакъынмакъ ве беклемек…
Юкъунчлы хасталыкълар тарихымызда олгъан акъикъаттыр. Пандемия – бу бир къытадан тыш чыкъкъан эпидемия. Тарихта пандемия ве эпидемиялар чокъ олгъан. Олар эм бактериядан эм вирустан пейда ола биле. Бугуньде COVID-19 пандемиясы девам этмекте. Маскалар киемиз, эвде отурамыз. Эллеримизни ювамыз. Эписи бир хасталаналар ве агъыр алгъа къалгъанлар вефат этелер. Аллах бу белядан эпимизни къорчаласын.
Пандемия эр кесте дешет, умютсизлик дуйгъуларыны уянта. Бунынъ сонъу не оладжакъ? Насыл яшайджакъмыз? Хайырлымы? – деген суаллер мен беллесем, эр бир адамнынъ къафасында пейда ола.
Тарих саифелери бизге не айтар экен? Эвельки заманларда пандемиялар ненен биткен? Адамлар насыл оларны енъип, нормаль яшайышкъа кечкен? Эбет, пандемиялар чешит ола. Веба (чума), чичек (оспа), холера, тиф, гриппнынъ чешитлери – инсанлыкъ буны насыл енъмек ве бунен насыл яшамакъ усулларыны эр заманда эвельден бильмеген эди.
COVID-19 XXI асырда пейда олгъан биринджи коронавирус хасталыгъы дегиль. 2002 сенеси SARS вирусы даркъалгъан эди. Бу нефес алув ёлларынынъ хасталыгъы. О янъы коронавирускъа пек ошай. Бу вирус асия кёр сычанларда (летучая мышь) пейда олгъан, сонъра башкъа айванлар вастасынен инсангъа кечкен. Бу зарарлы вирускъа огърагъан 30-дан зияде мемлекет пандемиягъа къаршы тедбирлер кечирди ве 2003 сенеси SARS даркъатылувыны токътатты. Бир йылдан сонъ о вирус аз сайыда пейда олгъан сонъра онынъ акъкъында бир шей эшитильмеген.
Айны вазиет бунъа ошагъан «сой-акърабасы» – MERS вирусы акъкъында айтмакъ мумкюн. MERS акъджигер янъгъысы (пневмония) ве буйрек хасталыгъына огърата эди. 2012-2015 сенелери бу вирус Якъын Шаркъ ве Дженюбий Кореяда кезген. Сонъра о кене де озь даркъатыджысына – девеге къайткъан.
Испан гриппи апансыздан битти
Коронавируслар къайдан бильмем чыкъып, чокъ проблем яратып, сонъра гъайып олгъан екяне вируслар дегиль. Энъ корюмли мисаль 1918-1920 сенелерде юзь берген испан гриппи. Орта асырдаки чумадан гъайры энъ дешетли пандемия – испан гриппи пандемиясыдыр. Онынъ ады испан олгъанына бакъмадан о да Асиядан кельген ве инсангъа къушлардан юкъты. Испания мемлекети бу хасталыкъны ресмий оларакъ таныгъаны себебинден бунъа онынъ адыны къойдылар. Испан гриппининъ учь далгъасы олгъан, он миллионларнен инсанларны ольдюрген сонъра бир къач кунь ичинде ёкъ олгъан. Не ичюн?
Эпидемия ве пандемия битюв себеплери чешит ола биле. Биринджи – эпидемиягъа къаршы тедбирлер, джумледен вакцинация. Экинджи фактор эалининъ эксериетинде имуннитет бу хасталыкъны енъе. Адамлар хасталанып оларнынъ къанында антитела пейда ола ве иммунитет оларны бир даа хасталанмасындан къорчалай. Вирус ташыйыджыларнынъ сайысы эксиле.
Учюнджи себеп – вирус денъише, яни генлери мутациягъа огърай. Эбет, о ярамай акъибетлерге де кетире биле, амма амельде, омюрде ойле олмай. Аксине вируснынъ янъы чешитлери пейда ола, олар исе адамларгъа ойле буюк хавф ве зарар кетирмей. Демек даянмакъ керекмиз. Пандемия ве эпидемиялар не къадар къоркъунчлы олмасын нетиджеде вирус гъайып ола. Гъайып олмаса биле енгиль бир сувукъланув чешитине чевириле.
1918 сенеси «испанка» адыны алгъан грипп эпидемиясы дюньяда даркъалды. Бу дешетли хасталыкътан эки джиан дженкинде эляк олгъан инсанлардан да зияде адам ольди. Бир сене ичинде! Сонъра «испанка» санки озь вазифени беджерип апансыздан гъайып олды.
«Испанка»нынъ икяеси бойле. 1918 сенеси 11 март айында АКъШнынъ Канзас штатында Манхэттен дживарында ерлешкен Фанстон адлы арбий лагерининъ ашчысы ильк хасталыкъ себеплерини дуя. Альберт Гитчелл саба уянып, богъазы агъыргъаныны ис эте. О зар-зорнен тиббият нокътасына бара. Эмшире онынъ сыджагъыны ольчей. 40 дереджеде косьтере. Хастаны деръал изоляторгъа къоялар.
Беш дакъкъа кечер-кечмез тиббият нокътасынынъ къапуны даа да къакъалар. Айны себеплер иле бир хаста, сонъра даа бир, сонъ даа бир къач адам келе. Бир кунь ичинде госпитальде 107 адам ерлештириле. Ашчы Альберт тесадуфен ашкъа акъсырып, оларны юкътырып хасталандыргъан.
Башкъа версиягъа коре, бу хасталыкънынъ себепчиси H1N1 вирусы олгъан хаста домуз эди. Онынъ этинден аш пиширильген. Амма бу малюмат тасдикъланмагъан. Ресмий ильк хаста Альберт сайыла.
Иште, бу ашчынынъ такъдири не олгъан экен? Бу адам тюзелип сагъ къалды ве бахтлы омюр яшады. Амма, языкъ ки, ондан хасталангъан адамлар къурбанлар олгъан…
1918-1919, яни 18 ай ичинде ер курресинде «испанка»дан 50–100 млн. адам вефат этти. Дюньяда яшагъан бутюн эалининъ 3-5 файызыдыр. Вирускъа 550 млн. адам огърады – 29,5 файыз.
COVID-19 вирусы эсасен къартларгъа зарар кетире. «Испанка» исе хусусан 20-40 яшындаки сагълам инсанларны олюмге огърата эди. Биринджи себеп XX асырнынъ башында къарт адамларнынъ сайысы чокъ дегиль эди. Асылда инсан омюри узун дегиль эди.
Экинджи себеп бойле анълатыла. Бу вирус сагълам инсаннынъ вуджудына тюшкенде иммунитет курешмеге башлай. Сагълам инсанларда иммунитет бомба чыкъара, зайыф, къарт инсанларда исе бом-бош патронларны (холостые) ата. Нетиджеде вирус ольдюриджи шекильге чевириле. Не ичюн? Вирусологларнынъ фикирине коре, Биринджи джиан дженки бунъа себептир. Джебеде яш сагълам аскерлер бу вирускъа огърагъанлар. Тынчлыкъ маалинде вирус бойле тек даркъамаз эди. Дженк маалинде исе аскерлер кутьлевий шекильде булунгъаны, джебедеки шараитсизлик вирус даркъатылмасына себеп олгъан.
Затен тарихчылар Биринджи джиан дженки «испанка» себебинден токътады, деп тасдикълайлар. Зарарлангъан зайыф аскерлернинъ дженк девам этмеге аллары ёкъ эди. Бутюн мемлекетлернинъ ордулары дженк битирмеси акъкъында анълашма имзаладылар.
Къайд этмели ки, «испанка» къурбанлары сим-сия тюсте олгъанлар. Бу цианоз, яни «кислородное голодание» алямети. Вирус акъджигерге уджюм эте ве олар къанны кислородсыз къалдыра эди.
Тек бир шей бизни тынчландыра биле: пандемия ве эпидемиялар эбедиен, яни токътамайып олмай. Келир бир кунь олар бителер. Сакъынмакъ, эпидемиягъа къаршы тедбирлерге уймакъ, даянмакъ ве Аллахкъа ялвармакъ керекмиз. Иншалла, испан гриппи киби, COVID-19 пандемиясы де битер.
Азырлагъан С. АБДУРАХМАН
