Ковид пандемиясы, беллими, адийми – ич бир хусусиетине бакъмай, инсанларны, шу джумледен, ватандашларымызны, дерсинъ, къуршунгъа тизильгенлернинъ ве сонъу корюнмеген, озь джедвелини эп кенишлете. Бу сефер онынъ шевкъатсыз сечимине Миллий арекетимизнинъ энъ корюмли-намлы векиллеринден бири – Иззет Сервер огълу Хаиров огърады…
Иззет агъа дюньягъа 1938 сенеси, Ялы-боюнда белли олгъан Корбек коюнде кельди. Къанлы дженк ве вахший сюргюнлик мусибетлерини бала чагъында кечирген ве азлыкъта сагъ къалгъан несильдендир. Зорбалыкъ иле Ватандан къувулгъан ве бабасыз (къоранта башы 1944 с. апрелинде трудармия концлагерине быракъылды) къалгъан дёрт эвляттан учю къыскъа вакъыт ичинде элякъ олдылар.
Энди къадыны да уйкен огълунен олюм алына къалгъаныны эшиткен Сервер агъа концлагерни изинсиз терк эте ве оларны экисини къуртармагъа етиштире. Амма озю тезден якъалана ве залым режимини 7 йыл аписхане муддетини ала. Аллагъа шукюрлер, бир йылдан азатлыкъкъа чыкъа…
Ташкент виляети Орта-Чырчыкъ районы «Пятилетка» совхозына тюшкен Хаировлар къорантасы бир къач йылдан сонъ кене де шу виляеттеки Алмалыкъ шеэрине коче. 1957 с. Иззет агъа мында мектеп битире, чалыша, ордуда хызмет этип къайта, Ташкенттеки университетнинъ физика факультетине окъумагъа кире.
Балалыкътан акъсызлыкънынъ энъ ашадий, кийик шекиллерини корьген 22-23 яшындаки йигит анълы суретте Миллий арекетке къошула. О, озюне ошагъан фааль къырым генчлер, студентлернен корюше, оларнен берабер урф-адет, миллий медениет ве тарихымызнен багълы малюматларны къыдыра, огрене, бу бильгилерни тешвикъат эте.
Бунынънен берабер, «Къырымтатар яшлар бирлиги»нинъ (1962) азасы ола. Бу гизли тешкилят КГБ тарафындан тар-мар этильген сонъ онынъ пешиндеки такъип мунтазам тарзгъа чевириле. Иззет Хаировгъа, сафдашлары сырасында, къаршы япылгъан чешит «тербиевий тесир» этювлер, къоркъузувлар макъсадына етмей. Аксине, онынъ арекетлери даа да атик ве макъсаткяр ола.
1966 сенеси о, бир къач йыл таныш олып, онен берабер къырым студентлерининъ корюшювлери ве ишлеринде фааль иштирак эткен Васфие Джемилеванен къоранта къуралар. Бала догъувы, ишханесинден сыкъ-сыкъ командировкаларгъа ёлланылгъаны, Миллий арекетте беджерильген месулиетли вазифелер меджбур эттире Иззет агъаны окъувына ташламагъа.
Онынъ бу вазифелери энъ-эвеля, Озьбекистаннынъ чешит виляетлерине хызмети боюнджа бу мунтазам къатнамакълардан келип чыкъкъан чокъ зарур – Миллий арекетимизнинъ етекчилери ве регионлардаки тешеббюсчилер группалар арасында къавий ве ишанчлы багъ тутмакътан ибарет эди.
Бу имкяндан баягъы бир семерели файдаланмасы Иззет Хаировны, бир тарафтан, Къырым давасынынъ чокътан-чокъ федакярлары иле таныш эттирди. Дигер тарафтан, кет-кете, баскъы этиджи (репрессив) органлары онъа нисбетен такъиплерини кучьлендирди.
1968 с. июльнинъ сонъу-августнынъ башында, диссидент арекети векиллеринен невбеттеки фикир пайлашув макъсадынен Иззет агъа Москвагъа ёлланылды. Семаде Асанованынъ квартирасында олып кечкен бир гурух семетдешлеримиз ве бу арекет векиллеринен эмиетли корюшювде иштирак этти.
Озьбекистангъа къайткъанындан сонъ, бир афта кечер-кечмей, онынъ эвинде чокъ саатлыкъ тинтюв отькерильди. Нетиджеде весикъалар чекип алынды, эв саиби исе якъаланды. Чокъ ай девам этильген тахкъикъат (следствие) нетиджесинде, 10 ватандашымыз узеринде отькерильген махкеме (1969 с., 1.07 – 8.08) Миллий арекетимизнинъ тарихына «Ташкентский процесс» адынен кирди.
Нетиджеде, Иззет агъа бир бучыкъ йылгъа азатлыкътан марум этильди. «Къабааты» стандарт: «советлер къурумына ифтира атмакъ», «советлер къурумыны яманлагъан весикъаларны азырламакъ ве даркъатмакъ» олды.
Онынъ Миллий арекеттеки фаалиети озьджесине «мукяфатланды» ве Хаировлар къорантасы Къырым давасы иштиракининъ косьтергичи бойле: эвлеринде 1988 сенесине къадар эписи олып 17 тинтюв олып кечкени беллидир. Амма о, апис муддети биткен сонъ да, эр бир такъип кескинлешкен алда да адалетсизликке «ифтира атмакъ», акъсызлыкъ «яманламакъны» токътатмады…
Иззет агъа Экинджи (1991) ве Учюнджи (1996) Миллий Къурултайларнынъ мебусы олды, Меркезий Миллий къурум азасы сайланылды, онынъ Меркезий Асиядаки темсильджиси оларакъ чалышты. Ватангъа къайтып, 1994 с. Акъмесджитнинъ Марьино къасабасында ерлешти. Джумле сиясий тедбир-акцияларда иштирагини девам этти.
Бунынънен берабер, Иззет агъа, Экинджи джиан дженкининъ сонъунда джебеден Къырымгъа къайткъан ве мында къоранталарыны сюргюн ерлеринден къайтарылмасыны талап эткен бир къач юз дженкявер къырымтатар субайларыны НКВД-джилер Кремльнинъ эмиринен къуршунгъа тизгенлери акъкъында малюмат топлай, матбуатта икяе эткен эди. Догъмуш Корбек кою акъкъында китап чыкъармакъны арзулар эди…
О, чокъ муляйим, мераметли, йымшакъ юрекли, алчакъгонъюлли, бильгили-ферасетли, сонъ дереджеде миллетсевер инсан эди ве оны бильгенлернинъ хатырасында ойле сыфатта да яшайджакътыр.
Иззет агъа Хаиров бу фаний дюньяны терк эткени мунасебетинен онынъ омюр аркъадашы, Миллий арекетимизнинъ белли иштиракчиси Васфие аптеге, къызы – психолог-алим Селиме ханымгъа, къардашы – фааль джемаатчы Мустафа агъагъа, бунынънен берабер, джумле якъынларына, сой-акърабаларына самимий тазиемизни бильдирип, баш сагълыгъы ве сабыр тилеймиз.
Алла рахмет эйлесин, деймиз.
Меркезий Миллий къурум азалары, достлары.
