Аннотация. Макъаледе Н. Шейх-заде ве У. Юнусовнынъ латин уруфатында башлангъыч мектеп ичюн «Янъы ёл» дерслиги бакъыла. Дерслик 1 сыныф талебелерини элифбеден сонъ окъутмакъ ичюн тевсие этиле. Дерсликнинъ къурулышы ве мундериджеси талиль этиле.
Анахтар сёзлер: дерслик, башлангъыч мектеп, дерсликнинъ къурулышы, мундеридже.
Структура и содержание учебника для начальной школы на латинской графике Н. Шейх-заде И У. Юнусова «Янъы ёл» («Новый путь»)
Аннотация. В статье рассматривается учебник на латинской графике для начальной школы авторов Н. Шейх-заде и У. Юнусова «Янъы ёл» («Новый путь»). Учебник предназначен для учащихся 1 класса в послебукварный период обучения. Особое внимание уделяется особенностям построения учебника и его содержанию.
Ключевые слова: учебник, начальная школа, структура учебника, содержание.
Меселенинъ къоюлувы. Окъутув процессининъ семерелигини окъутув-усулий комплекти (окъутув-усулий васталарнынъ топламы) теминлей. Мында дерслик, оджалар ичюн усулий къулланмалар, дидактик материаллар, джедвеллер ве хрестоматиялар кирелер.
Белли ки, 1928 сенесинден башлап, Къырым АССР-де къырымтатарларнынъ язысы арап уруфатындан латин уруфатына кечкен сонъ, къырымтатар мектеплери ичюн чокъ окъутув программалар, дерсликлер, усулий къулланмалар нешир этиле. Шу девирде мектеплер ичюн тиль ве эдебият фенлери боюнджа дерсликлерни О. Амитов, А. Аметов, А. Ильясов, Р. Муллина, Ю. Болат, З. Джавтобели, Н. Шейх-заде, У. Юнусов, А. Аджыасанова, З. Аппазова киби муэллифлер азырлай эдилер.
Бугунь де, эвельки теджрибемизни огренип ве талиль этип, окъутув къырымтатар тилинде алып барылгъан мектеплер ичюн кейфиетли окъутув-усулий комплекти – дерсликлер, усулий къулланмаллар, дидактик материалларны азырлав меселеси актуаль меселелерден бири сайыла.
Ишимизнинъ макъсады – Н. Шейх-заденинъ ве У. Юнусовнынъ «Янъы ёл» дерслигининъ тизилюв принциплерини ве мундериджесини талиль этюв.
Эсас малюматнынъ чыкъланувы. Н. Шейх-заде ве У. Юнусов тарафындан нешир олунгъан дерсликлерни бугунь де И. Гаспринский адына миллий китапханемизде расткетире билемиз. Оларнынъ арасында: «Ильки адым»дерслиги – 1-нджи басамакъ татар мектеплерининъ ильки басамакъларында окъутулмакъ узьре КъМК тарафындан къабул ве тасдикъ олунгъан, 1931 с. [1]; «Ильки адым»: Букварь. – 1-нджи басамакъ татар мектеплерининъ 1-нджи группаларында къулланмасына мусааде олунды, 1932 с. [2]; «Окъу яз» – Ишчи ве койли элифбасы,1929 с. [3], гъайрыдан 1932 сенеси нешир этиле; «Янъы ёл» – 1-нджи сыныфларда элифбеден сонъ окъутылмакъ ичюн дерслик [4].
Талиль этиледжек Н. Шейх-заде ве У. Юнусовнынъ «Янъы ёл» [4] дерслиги 1930 сенеси дюнья юзюни корьди. Дерслик Къырым Маариф Комисарлыгъы ильмий шурасы тарафындан I-нджи дередже мектеплерде элифбеден сонъ окъутылмакъ ичюн тевсие этиле, яни 1-нджи сыныф талебелери бу дерсликнен окъув йылынынъ экинджи ярым йыллыгъында чалышмалылар. Дерсликнинъ тиражы 10000 нусханы тешкиль эте эди.
Дерсликнинъ къурулыш принциплери. Дерсликнинъ колеми 120 саифени тешкиль эте ве 112 мевзудан ибарет ола. Мевзулары боюнджа къысымларгъа болюнмеген.
Тахминен дерсликни эки къысымгъа больмек мумкюн:
1. Къышта иш ве яшав;
2. Баарьнинъ якълашмасы.
Эр бир къысымда 66 мевзу бар.
Дерсликнинъ мундериджеси. Дерслик элифбеден сонъ девирде, экинджи ярым йыллыкъта огрениледжеги козь огюне алынып, мевзулар къыш мевсиминден башлана: къышта иш ве яшав, къар шекиллери, ава календары, къыш аляметлери, къыш эгленджелери ве иляхре.
Метинлернинъ мундериджесини талиль этерек, буны къайд этмек мумкюн: дерсликте колхоз ве колхозда ишнен багълы 23 мевзу бар. Сонъра къыш мевсиминен багълы 16 мевзу, эв айванларынен багълы – 15 мевзу, байрамлар акъкъында – 10 мевзу, къушларнен багълы – 8 мевзу, баарь мевсиминен багълы – 6 мевзу, В. И. Ленин, мектеп акъкъында – бешер мевзу, къоранта, къуртлар, оксюзлик, аванен багълы – дертер мевзу, йыл, 9январь 1905 сенеси мевзуларына – экишер, кузь мевсими, яз мевсими, дин, кунь акъкъында – бирер мевзу. Яни энъ чокъ колхоз ве колхозда ишлернен багълы мевзулар бар. Бу халкъымыз ишкир олгъаныны ве балаларыны мектеп чагъындан ишке алыштыргъанларыны акс эте.
Талебелернинъ догъру ве темиз язы алышкъанлыкъларыны инкишаф эттирмек ичюн дерсликте джумлелер, сёз бирикмелер, айры сёзлер бериле. Меселя: Къыш кельди. Геджелер чокъ узакъ. Къар шекиллери. Къар япалачыкълары.
Шимди къулланылгъан «къар данеси» сёзю ерине «къар шекиллери», «къар япалачыкълары» ибарелери ишлетиле.
«Чананен таялар» дюртлюги бериле, амма муэллифи къайд этильмеген:
Байырдан балалар,
Чананен таялар.
Орталыкъ бем-беяз,
Авасы серт, аяз.
Дерсликте бойле нукъсанлыкъкъа расткельдик: 4-нджи саифедеки «Чананен таяман» дюртлюги 37-нджи саифеде кене текрарлана, амма серлевасында энди «Чанаман таялар» деп языла ве дёртлюкке девамы къошула. Мында да шиирнинъ муэллифи – Джемиль Кендже къайд этильмеген:
Къарман ойнаймыз,
Къар бизим ювамыз.
Аркъада чантыкъ тон
Къолларда, бакъ къолчакъ.
Къолчакъ олмаса,
Балалар тонаджакъ.
Тонмаймыз кетемиз,
Дереге етемиз.
Чаналар къакъыша,
Балалар багъырша.
Тыгъыра байырдан
Авуз къан, бурун къан.
Зарар ёкъ сарармыз,
Токътамай таярмыз.
Суваде багъыра
Агъасын чагъыра.
Мени де тайдырса,
«Джаным» деп ялвара.
Ялвармакъ не керек.
Билирсинъ огъраш тек!
Дерсликте «Ава календары» [4, с. 5] серлевалы джедвель бериле. Джедвельде шартлы бельгилернен аванынъ чешит аллары (ель, аяз, къар, ачыкъ ава) косьтериле. Талебелер аваны эр кунь козетип, козенеклерни шартлы бельгилернен толдыралар.
Сонъра «Саат» адлы метин келе. Метинде балалар язылгъан ракъамларнен таныш олалар ве сааттеки эки тельнинъ адыны: уфагъы – акъреб, буюги исе елькъуван олгъаныны огренелер.
Къыскъа икяелерде бала мектепте ве ондан тыш озюни насыл алып бармагъа кереклиги тасвирлене. Дерсликте черчиве ичинде тертип-низамнен багълы насиатлар бериле. Меселя:
«Сыныф башынынъ вазифелери:
1. Тенеффюсде невбетчиге пенджерени ачдырыр.
2. Такътаны сюртдирир.
3. Бор азырлатыр.
4. Куньделик ёкълама джедвелини бакъар.
5. Тенеффюс вакъытында балаларны сыныф ичинде ойнатмаз.
6. Хэр иште низамны козетир.» [4, с. 9].
«Мектеб низамы:
1. Мектебке аякъларыны сюртюб кир!
2. Сыныфда ерде отурма!
3. Тенеффюсде пенджерени ач!
4. Язы такътасыны ыслакъ эски иле сюрт!
5. Дерсде бир шей ашама!
6. Ашдан эвель элинъни чайкъа!
7. Эвде сыкъ-сыкъ боюнъынъы, къулакъларынъны, дишлеринъни юв!
8. Тырнакъларынъны кес!
9. Устюнъни башынъны темиз тут!» [4, с. 10].
«Къыш татили» бирикмеси ерине «къышлыкъ дагъылгъан вакъыт» деп бериле. 13-юнджи саифеде меракълы вазифелерге расткелемиз. «Мен къышлыкъ дагъылгъан вакъытны насыл кечирдим?» серлевалы экиге болюнген джедвель бериле. Джедвельнинъ сол тарафында 5 суаль бериле, сагъ тарафында исе джевапларнынъ тек башы ве сонъу бериле, я да талебе озю суальге эсасланып, толу джевап бермели. Меселя:
1. Балалар къач куньге дагъылдылар?
2. Къышлыкъ дагъылгъанда не яптынъыз?
1. Балалар къышлыкъ … … дагъылдылар.
2. Къышлыкъ дагъылгъанда …, …, … .
15-нджи саифедеки «Къышда» шиирининъ де муэллифи белли дегиль:
Хава сувукъ, серт аяз,
Хер бир тараф бембеяз.
Топлангъанлар балалар,
Къаршы къаргъа баралар.
Къурт къарынджа корюльмей
Балачыкълар эринмей
Къардан чана таялар
Айше, Фатма, Яялар.
Къыш, мектепте окъув ве къыш татиллеринен багълы мевзулардан сонъ дерсликте Лениннинъ омрюне багъышлангъан мевзулар келе. Олар инкъиляп ёлбашчысынынъ балалыгъыны, сиясий фаалиетини ве кечирген омрюни тасвир этелер. В. И. Лениннен багълы «Ленин», «Къара хабер», «Лениннинъ балалыгъы. Володянынъ иши ве оюнлары», «Лениннинъ омринден» икяелер бар.
Сонъра «9 январь 1905 сенеси» икяеси ве «9 январда» шиири келе.
«9 январь 1905 сенеси» икяесинде 1905 сенеси январь 9-да «Къанлы базар» (Кровавое воскресенье) фаджиасы – падиша тарафындан онъа мураджаат эткен койлю ве ишчилернинъ къуршунгъа тизилюви акъкъында икяе этиле. Метиннинъ колеми 90-дан зияде сёзден ибарет. Усулий джеэтинден, балаларнынъ яшыны козь огюне алсакъ, бу метиннинъ колеми буюк ве балалар ичюн агъыр.
«9 январда» шиири 4 дёртлюктен ибарет [4, с. 26]:
«Эзильген ишчилер
Хакъларынъ истийлер.
Топланыб кетелер,
Сарайгъа кетелер.
Ачувсыз падиша,
Къуршунман къаршылай.
Аскерлер чапыша,
Халкъларны къамчылай.
Ишчиге азадлыкъ
Къуршунман бериле,
Къарт къадын, балалар
Ерлерге сериле.
Мазулар бу кунни,
Юрекге саналар
Коп йыллар кечкен сонъ,
Интикъам алалар».
Эльбетте, бу шиир де эм мундеридже, эм де колеми джеэттен талебелернинъ яшына келишмей.
О девирде халкъымызнынъ агъыр яшайышыны акс эткен шиир ве «Оксюзлик къыйын», «Оксюз Умер», «Бала эви» серлевалы икяелер бар.
Шиирнинъ муэллифи язылмагъан:
«Гедже эди кок юзюнде
Йылдызлар да йылтырай
Тышларда аяз пек къатты
Ерлер шатыр-шытырдай
Келе эди оксюз Асан,
Эль аягъы къалтырай
Озь башына сёленеди
Бир ах чекти ве деди.
Уф тонаман къарным пек ач,
Ким бир чанакъ аш берир?
Бармы мендай факъырлерни
Ич къальбине тюшюрир».
Айры дикъакъаткъа «Ораза» метини ве ондан сонъ кельген аталар сёзю ляйыкъ: «Ораза туткъан адам пек ашыкъыб ашай, ве пек чокъ ашай. Ашыкъыб ве пек чокъ ашамакъ сагълыкъ ичюн пек зияде зарардыр. Ишчилерге ве койлилерге дин зарардан башкъа бир шей дегильдир.
Акълы барнынъ дини ёкъ,
Дини барнынъ акълы ёкъ» [4, с. 35].
Метин ве аталар сёзюнден корюне ки, ислам динине менфий бир мунасебет ашлана.
48-нджи саифедеки «Копексиз кой олмаз» аталар сёзюнинъ манасы балаларгъа анълайышлы дегиль ве яшына уйгъун дегиль деп, саямыз.
Дерсликнинъ биринджи ве экинджи къысымында балалар ичюн мевсимлер, айванлар, табиат акъкъында чокъ шиирлер бериле. Амма оларнынъ муэллифлери бир ерде къайд этильмеген. Айванлар къысымында балалар ичюн къушларнынъ, эв айванларынынъ ресимлери ве адлары бериле. Оларнынъ зарары ве файдасы акъкъында айтыла.
Биринджи къысымнынъ сонъунда йылнынъ айлары бериле. Ве эр бир ай къач кунни тешкиль эткени косьтериле. Ава араретини насыл тешкермек кереклиги ве куньделик аваны ишаретлемек ичюн джедвель нумюнеси де бериле. Сыджакълыкъ дереджеси сыфырдан юкъары олса «+» иле, ашагъы исе «–» иле косьтерьгени де анълатыла.
Экинджи къысымнынъ башында бир къач мевзу къышнынъ кетмесине багъышлана. Къарлар иригени, табиат уянгъаны тасвирлене. Инсан табиатнен сыкъ багъда олгъаны ве баарьде ишлер вакъты башлангъаныны коремиз. Баарь къысмында балалар ичюн вазифелер «иш» сёзюнен адландырылып бериле. Чокъусы бу вазифелер ишнен я да санаатнен багълы. Талебелер ичюн анкет толдурмасы да бериле. Баарьде олып кечкен 8-нджи март ве 1-нджи майыс байрамлары акъкъында да лаф юрьсетиле.
Эмекке багъышлангъан пек чокъ мевзулар бар: «Мектеп азбарында», «Коллектиф», «Эмек мектеби», «Эв чыкъарамыз» ве илх. Балаларнынъ даа да бильгили олмалары ичюн урлукълар къач куньде чыкъкъанлары джедвель ичинде бериле (Меселя, къызыл туруп (редиска) 3-ден 8 куньге къадар, къыяр 5-ден 8 куньге къадар ве илх.), къушлар къайсы айда ве не вакъыт кельгенлери, чипчелер не вакъыт чыкъкъанлары акъкъында айтыла.
Дерсликте тек учь тапмаджа расткельди:
1. Ёл янында майлы къалакъай (Йылан).
2. Дагъдан келир арабачыкъ
Аягъында чорабчыкъ (Балкъурт).
3. Метичик ичинде ботичик (Йымырта ве чипче).
Эписининъ де не ресими, не де джеваплары берильмеген.
Байрамлар акъкъында метинлер арасында 106-нджы саифеде «Терек отуртув байрамы» метинини корьмек мумкюн. Метинде оджа, сыныфкъа кирип, талебелерге бугунь дерс олмайджагъыны ве терек отуртув байрамы оладжагъыны айта, тереклернинъ файдасыны анълата. Сонъра олар мектеп азбарында тереклерни сачалар. Эвель-эзельден терек отуртмакъ – халкъымызнынъ аньанелеринден бири сайыла.
Дерсликтеки сёзлернинъ язылышына дикъкъат этсек, имля ве пунктуация къаиделери керекли дереджеде ишленильмегени корюне. Берильген метинлерден о девирде халкъымызнынъ яшайышыны, ненен огърашкъанларыны, тюшюнджелерини ачыкъ-айдын коре билемиз.
Макъаледе Н. Шейх-заде ве У. Юнусовнынъ «Янъы ёл» дерслигини тизилюв ве мундеридже джеэтинден талиль этип, бойле нетиджелер чыкъардыкъ: Дерсликнинъ мусбет тарафлары: Дерсликтеки метинлернинъ чокъусы балаларнынъ яшына уйгъун келе ве талебелернинъ омюр теджрибесине пек якъын. Олар баланынъ дуйгъуларына тесир эте билелер: базы метинлер кульдюре, базылары къасеветлендире, базылары исе яшайышнынъ базы тарафлары узеринде тюшюнмеге меджбур эте. Метинлернинъ тербиевий эмиети буюк. Икяе ве шиирлерден сонъ берильген вазифелер, анкеталар баланынъ иджадий къабилиетини ве фикир юрютювини шекиллендире.
Дерсликнинъ менфий тарафларыны къайд эткенде, буны айтмакъ керек: дерслик мевзулар боюнджа керекли дереджеде тертиплештирильмеген, эр бир дерснинъ башы ве сонъу белли дегиль. Дерсликтеки базы метинлер мундеридже ве колемине коре балаларнынъ яшына келишмей. Чокъусы метинлерден сонъ, мундеридже боюнджа суаллер ёкъ, ве бу усулий джеэттен догъру дегиль, чюнки суаль вастасынен талебе догъру джевап бермеге, джумле къурмагъа, мундериджени анъламагъа огрене.Суаллер догъру агъзавий нутукъны шекиллендирмеге ве инкишаф эттирмеге ярдым этелер. Дерсликте ич бир шиирнинъ муэллифи къайд этильмеген. Ресимлер ренкли дегиль.
ЭДЕБИЯТ
- Şejx-zade N. Ilkı adьm: I-ncı basamaq tatar mekteblerının ılkı basamaqlarьnda oqutьlmaq yzre QMK tarafьndan qabul ve tasdьq olьngandь / N. Şejx-zade, U. Junusof. – Sımferopol : Qьrьm Devlet Neşrıjatь, 1931. – 82 s.
- Şejx-zade N. Ilkı adьm I-ncı basamaq tatar mekteblerının I-ncı gruppalarnda qullanьlmasьna musаade olundь / N. Şejx-zade, U. Junusof, I. Cemaledınof. – Sımferopol : Qьrьm Devlet Neşrıjatь,1932. – 84 s.
- Şejx-zade N. Oqu jaz: Işcı ve kojlı elıfbasь / N. Şejx-zade, U. Junusof. – Sımferopol : Qrım Devlet Neşrıjatь, 1929. – 104 s.
- Şejx-zade N. Janь jol: I-ncı mekteblerde elıfbeden son oqutulmaq / N. Şejx-zade, U. Junusof. – Sımferopol : Qrьm Jan elıfbe merkezıj komıtetı neşrı ; Qrьm Devlet Neşrıjatь,1930. – 121 s.
Саттарова М. С., Менусманова В. Р. Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания. – 2017. – № 1. – С. 129-136.
