Аннотация. Макъаледе къырымтатар тилинде буюклернинъ балаларгъа хитап эткенде къулланылгъан лексикасы тедкъикъ этиле. Сёз мевзусы лексика семантик джеэттен, къулланылув себеби ве дереджеси, джынсы, менфийлик ве мусбетлигине коре, бир къач группагъа болюне. Булардан ильк группадаки хитаплар, озь невбетинде, дуйгъуларнынъ ифаделенюви, балаларнынъ арекетлери ве корюнишине коре алт группаларгъа болюне. Джынысына коре огълан бала, къыз бала ве универсаль хитаплар оларакъ учь чешитке айырыла. Тедкъикъатта къулланылгъан мисалер бедий эдебият ве респондентлерден топлангъандыр.
Анахтар сёзлер: хитап, балаларгъа хитап эткенде къулланылгъан лексика, семантика.
Лексика взрослых при обращении к детям в крымскотатарском языке
Аннотация. В статье исследуется функционирование лексики крымскотатарского языка, используемой взрослыми при обращении к детям. С точки зрения семантики указанная лексика делится на следующие группы: по мотиву и частоте использования, гендерному признаку, положительному или отрицательному значению. Данные группы, в свою очередь, делятся на подгруппы. Лексический материал для анализа собран из художественной литературы и сведений респондентов.
Ключевые слова: обращение, семантика, лексика обращений к детям.
Меселенинъ къоюлувы. Къадимий заманлардан берли буюклернинъ балаларгъа айры бир мунасебети бар эди. Бу мунасебетте къайгъырув, севги, охшавны корьмек мумкюн, ве бу дуйгъуларны инсаниет чешит тюрлю шекиллерде косьтере. Буюклернинъ кучюклерге нисбетен хитабында буны ачыкъ-айдын корьмеге мумкюн. Романияда яшагъан къырымтатар асыллы, фольклор араштырмаджысы Недрет Махмут къайд эткени киби: «Ана, эвлядыны багърына басып, оны алгъышлап-алгъышлап севе: «Джаным, козюм, нурум, шавлем, балым, бебегим!» деп, опе, сыйпалай, кульдюре. Бала кульген, шенъленген сайын ана да къувана, къуванчындан юреги кокрек къафесине сыгъмагъан киби ола, къаргъа да баласыны аппагъым дегендай, дюньядаки энъ дюльбер, энъ татлы бала озюнинъки, деп беллей» [1, c. 147].
Эдебиятнынъ талили. Земаневий тильшынаслыкъта, буюклернинъ балаларгъа хитап лексикасы бир сыра тедкъикъат-чыларнынъ мерагъыны джельп этмектедир. Рус тильшынаслыгъында бу саада семерели чалышкъанларнынъ арасында Б. В. Каховскаяны [2] къайд этмек мумкюндир. Къырымтатар тилинде бу мевзу тафсилятлы шекильде тедкъикъ этильмеген олса да, онынъ айры аспектлери А. Велиуллаева [3] ве С. И. Харахады [4] киби тедкъикъатчыларнынъ чалышмаларында огренильгендир.
Ишнинъ макъсады – къырымтатар тилинде буюклернинъ балаларгъа хитап эткенде къулланылгъан лексикасыны тедкъикъ этмек.
Эсас малюматнынъ ачыкъланувы. Къырымтатар тилинде буюклернинъ балаларгъа хитабы айрыджа бир дикъкъаткъа ляйыкътыр. Буюклер балаларгъа насыл хитап эткенини адий къырымтатар къорантасында, ана-баба ве эвляд мунасебетлеринде корьмек мумкюн. Хитапларны конкрет бир киши дегиль, оларны халкъ яраткъандыр. Онынъ ичюн бойле хитапларны бала фольклорынынъ бир чокъ жанрында расткельмек мумкюн. Меселя, айненилерде, къандырмаларда, алдатмаларда:
Батыр балам, батыр
Юнь япынып ятыр,
Келин деген кяфир.
Ойнатып отьмек береятыр [5, c. 7].
Я да баланынъ агъламасыны токътатмакъ ичюн, бойле де айтып кельгенлер:
Ай-ай бебий, бахтияр
Эв артында аюв бар,
Агъламагъангъа сен тийме,
Агълагъанны кель де ал [1, c. 147].
Къырымтатар аталар сёзлеринде де балалар акъкъында бойле айтыла: «Бала – эвнинъ гулю»; «Бала – козь нуру» [6, c. 42].
Къырымтатар эдебиятында языджы ве шаирлер озь иджадында халкъ агъыз яратыджылыгъына мураджаат этип эсерлерини зенгинлештирелер. Бойлеликнен, оларнынъ бир чокъ назм ве несир эсерлеринде буюклернинъ балаларгъа къулланылгъан хитапларнынъ чешит шекиллерини корьмек мумкюн:
— Джандан азиз балаларым,
Гурьлеп оськен яш далларым,
Суалим бар, ким аль этер,
Ачыкъ джевап алсам етер [7, c. 5].
Юкъла-юкъла къочанайым,
Тезден акъай боларсынъ.
Ах, козюнден айланайым
Бир кунь ашкъа тоярсынъ [7, c. 6].
«Бала» дегенде, баланынъ дюньягъа кельмесинден онынъ осип, фикир юрютип башламасына къадарки девир козь огюне алына.
Базы хитаплар балаларгъа сыкъ-сыкъ айтылып, оларнынъ лагъабына чевирилип къала биле, меселя: «Фыртыкъ, еринъде отур!» [8]. Фыртыкъ – бир ерде отурып олмагъан, сёз динълемеген балагъа айтылыр.
Къырымтатар тилинде буюклернинъ балаларгъа хитап лексикасы, морфологик япысы джеэтинден де пек меракълыдыр. Тедкъикъат сырасында бойле лексиканынъ, эксериет иле, мулькиет ве охшав-кучюльтюв ялгъамаларынен къулланылгъаныны къайд этмек мумкюн. Меселя, мулькиет ялгъамаларынен (-м, -им, -ым): бебегим, юрегим, джаным, козюм, яврум, бир данем ве башкъалары;охшав-кучюльтюв ялгъамаларынен (-чыкъ, -чик): маймунчыкъ, домузчыкъ, йылдызчыкъ, къозучыкъ ве башкъалары.
Къырымтатар тилинде буюклернинъ балаларгъа хитап эткенде къулланылгъан лексикасынынъ семантикасы да гъает кеништир. Меселя, аскер – къоруйыджы, сабыр эткен, исрарлы, джиддий; бебий – кичкене, даа лаф этмеге бильмеген, юрип оламагъан; бал – татлы, ширин; домузчыкъ – кирленген; кунешчик – 1) шенъ, кулерюзьлю, агъламагъан, 2) сепкилли, сары сачлы; къозу – назик, мераметли, саф; къуш – назик ве нарин; къопал – кескин, къаба, мукъайтсыз арекетлерни япкъан; къокъла – дюльбер; къочанай – пек яш, омюр теджрибеси даа олмагъан; йылдыз – истидатлы, санагъа чыкъмагъа севген; маймунчыкъ – ярамазлангъан, секириклеп юрьген, чапкъалагъан; опапыщ – сачлары тим-тик тургъан; сасыкъ – абдал, къопал; тосун – сагълам, тендирист, мазаллы, шишман; чантыр – арыкъ, енгиль, кичик; чипче – бою кичкене олгъан; ярамаз – сёз динълемеген; джаным – якъын ве къыйметли олгъан ве башкъалары.
Къырымтатар тилинде буюклернинъ балаларгъа хитап этме лексикасы семантика джеэтинден къулланылув себеби ве дереджеси, джынысы, менфийлик ве мусбетлигине коре тасниф этиле биле.
Къулланув себебине коре,мезкюр лексика невбеттеки алт группаларгъа болюне:
- ис-дуйгъуларнынъ ифаделенювине коре;
- баланынъ арекетлерине коре;
- баланынъ тыш корюнишине коре;
- баланынъ келеджектеки аятына даир булундыргъан насиатларгъа коре.
Ис-дуйгъуларны ифаделеген хитаплар группасы сайы джеэтинден энъ буюктир. Бу акъта, Недрет Махмут озь «Бала фольклоры» серлевалы макъалесинде бойле яза: «… аналарымыз эпимизни бешикте, я да эски заманларда бир текнеге, текне олмаса эки аягъына узатып “бешик” этип, “айя, айя” деп йырлап, саллай-саллай юкълаткъандырлар. Кя татлы, кя аджыныкълы сеснен озюнинъ баласына олгъан дуйгъуларыны сёзлернен айтып, озь севгисини косьтерип кельген.
Бу севги, бешиктеки баланы тынчландыргъан, юкълаткъан, ачлыкътан, сувсузлыкътан сакълагъан. Бала базы сеслерни эшитип, озьджесине кулюмсирей, атта сес чыкъарып куле, кичкене эльчиклерини, аячыкъларыны анда-мында ойната, яни озь башына эглене» [1, с. 145–146].
Балаларнынъ бойле арекетлери, онъа якъын олгъан инсанларда энъ назик дуйгъуларны уяндыра. Къырымтатар тилинде бу дуйгъуларны чешит лексемаларнен ифаделемек мумкюн, меселя, айнанай, апагъым, ашкъым, бебегим, балым, далым, гузелим, тосуным, къозум, кунешим, нурум, пашам, шекерим, шербетим, татлым, джаным, джигерим, юрегим, яврум, гулюм ве башкъалары.
Баланынъ япкъан арекетлеринекоре, ашагъыдаки лексемалар къулланыла. Мисаль, усть-башы кирленген, чамурларгъа баткъан бир балагъа, анасы: «Вай, домузчыкъ, тез-тез бар да, ювун!» айтыр. Я да, еринде турмагъан, секириклеп юрьген, къутургъан балагъа буюклер, чокъусы алларда, «маймун», «фыртыкъ» я да «эчки» деп айталар. Кескин, къаба, мукъайтсыз арекетлерни япкъан балагъа «къопал» айтыла. Джесаретликни, атикликни, йигитликни косьтерген балагъа «арсланым», «аскерим», «батырым» айталар. Истидатлы, санагъа чыкъмагъа бегенген бир балагъа «йылдызым», «нурум» айталар.
Баланынъ тыш корюнишине коре,меселя, сачлары тим-тик тургъан балагъа буюклер «опапыщ», алчакъ бойлу, нарин олгъан балагъа «чипче» киби лексемалар къулланыла.
Халкъ агъыз яратыджылыгъында баланынъ келеджектеки аятына гузель умютлер багълап, айтылгъан бир сыра лексемалар къулланылгъандыр, меселя:
Джапчын, джапчын къолунъа
Къорай питсин джолунъа
Джапчын, джапчын учькешик
Майлы боткъа пишкешик.
Секирип аттан тюшеджек,
Джигит болып оськешик [9, с. 148].
Аналар, балаларыны ашаткъан сырасында бу киби сёзлерни айтып, оларгъа, «джигит» киби кучьлю ве джесюр олсунлар деп, насиат берелер. Бойле киби мисаллерни даа чокъ къандырма йырларында расткетирмек мумкюн.
Кимерде, дюльбер бир балагъа, козь тиймесин деп, «чиркин» айталар. Недрет Махмут бу акъта бойле язгъан: «Эксериетнен бойле кичкене йырлар баланынъ къуветли, сагълам олып осьмесине тилекчи олгъан, айны заманда онынъ акъыллы, табиатлы, эдепли, яшлары буюген сайын даа намуслы, зекий, киргин, батыр олып етишмеси ичюн мубарек бир дувадай айтылып кельгенлер» [1, с. 148].
Джынысына коре хитапларны учь чешитке айыралар:
- огълан бала хитаплары: арслан, аскер, паша, къырал, батыр, тосун;
- къыз бала хитаплары: дюльбер, кобелек, къуш, къокъла;
- универсаль хитаплар: бебей, бал, бир данем, бульбуль, домузчыкъ, кунеш, къозу, къопал, йылдыз, мелек, нур, опапыщ, сабий, татлы, чантыр, чипче, фыртыкъ, джан, джиджи, джигер, шавле, юрек, ярамаз, явур.
Земаневий къырымтатар тилинде буюклернинъ балаларгъа хитап этме лексикасы, къулланув дереджесине коре, актив ве пассив оларакъ эки группагъа айырылыр.
Актив лексика: арсланым, бебейим, айнанайым, бир данем, къозум, къокълам, нурум, шавлем, татлым, тосуным, шекерим, шербетим, чипчем, джаным, джигерим, ярамаз, яврум, чипчем, далым ве иляхре.
Пассив лексика: бульбулим, кунешим, кобелегим, къыралым, пашам, опапыщ, маймунчыкъ, домузчыкъ, къопал, фыртыкъ, сабий, къочанай ве иляхре.
Балаларгъа хитап эткенде къулланылгъан лексиканы менфий ве мусбет маналарына коре де эки группагъа айырмакъ мумкюндир.
Менфий хитапларнынъ мейдангъа кельмесининъ себеби, эсасен, баланынъ табиаты ве арекетлеринен багълы. Эгер де баланынъ арекетлери эсли-башлы инсанны хошландырмаса, о, менфий мананы бильдирген хитапларны къуллана. Лякин бойле хитапларнынъ сайысы пек чокъ дегиль. Мисаль оларакъ: маймунчыкъ, домузчыкъ, къопал, фыртыкъ ве иляхре.
Мусбет хитапларнынъ сайысы менфий хитаплардан даа да чокъ. Меселя, айнанай, апагъым, ашкъым, бебегим, балым, далым, гузелим, тосуным, къозум, кунешим, нурум, пашам, шекерим, шербетим, татлым, джаным, джигерим, юрегим, яврум, гулюм веиляхре.
Нетидже. Къырымтатар тилинде буюклернинъ балаларгъа къуллангъан хитап лексикасы буюклер ве балалар арасында олгъан мунасебетлерден мейдангъа кельгендир. Йыллар девамында шекилленип кельген бу лексика энъ чокъ къырымтатар миллий фольклорында акс олунгъандыр. Бугуньде сёз мевзусы лексиканынъ айненилерде, къандырмаларда, масалларда, алдатмаларда ве чешит шиирлерде къулланылгъаныны коре билемиз.
Макъаледе тедкъикъ этильген лексика бедий эдебияттан ве респондентлерден топланылды. Умумен 38 лексема айырылды ве семантик джеэтинден къулланув себеби, джынысы, къулланув дереджеси, менфийлик ве мусбетлигине коре тасниф этильген.
Эдебият
- Махмут, Н. Бала фольклоры / Н. Махмуд // Йылдыз. – 1998. – С. 145–147.
- Каховская, Ю. В. Конвенциональность в коммуникативной ситуации «взрослый – ребенок» (на материале русского языка) : дис. на соискание ученой степени канд. филол. наук. – М., 2014. – 346 с.
- Велиулаева, А. Къырымтатар эдебияты : 11-нджи сыныф ичюн хрестоматия / А. Велиулаева. – Симферополь, 2002. – 336 с.
- Харахады, С. И. Балалар шенълене / C. И. Харахады. – Акъмесджит, 2000. – 204 с.
- Къырымтатар бала эдебиятынынъ хрестоматиясы / тертип эткен Дж. Бекиров. – Симферополь, 2008. – 336 с.
- Аталар сёзлери ве айтымлар (Кырымтатар тилининъ паремиологик лугъаты) / тертип эткен Ш. Асанов. – Симферополь, 2002. – 184 с.
- Саттарова, С. С. Фиданчыкъ : 3-нджи сыныф ичюн окъув китабы / С. С. Саттарова, М. С. Саттарова. – Симферополь, 2007. – 176 с.
- Къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы. Хрестоматия / тертип эткен Дж. Бекиров. – Симферополь, 2008. – 264 с.
- Саттарова, С. С. Фиданчыкъ : окъув китабы. Орта мектеплернинъ 1-нджи сыныф талабелери ичюн / C. С Саттарова, М. С. Саттарова. – Симферополь, 1999. – 184 с.
Абдульвапова Л. К., Ибраимова З. Ш.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания. – 2018. – № 1. – С. 5-10.
Фото: Судакская общеобразовательная школа № 3 с крымскотатарским языком обучения
