(«ДЁРТ» РАКЪАМЫНЫНЪ БЕДИИЙ ВАЗИФЕЛЕРИ)
Кокиева А.
Къырымтатар фольклор эсерлеринде къулланылгъан ракъамларнынъ сырлары («дёрт» ракъамынынъ бедиий вазифелери) къырымтатар фольклористикасында даа огренильмеди. Дигер халкъларнынъ фольклорында «дёрт» ракъамынынъ къулланылувыны теткъикъ эткен Байзақов Ж., Қонақбоев С. [1], Бородин А.И.[2], Durbılmez Bayram [3], Джураев М. [4], Жуковская Н.Л. [5], Иванов В.В., Топоров В.Н. [6], Mahmut Enver., Mahmut Nedret. [11], Обнорский С.П. [12], Сыркин А.Я., Топоров В.Н. [13], Хроленко А.Т. [14], Шеппинг О.Д. [15], киби алимлернинъ ильмий ишлерини къайд этмек ерлидир.
Фольклор эсерлеринде къулланылгъан «дёрт» ракъамынынъ тарихий-мифологик ве поэтик вазифелерини тайинлемектен ибареттир. Алып баргъан теткъикъатымыз къырымтатар эдебияты кафедрасында тайинленген мевзунен сыкъ багълыдыр. Фольклор эсерлеринде къулланылгъан ракъамлар тарихий эсаслары ве поэтик табиатына коре: аньаневий ве тылсымлы ракъамлар чешитинден ибареттир. [4,c.15]. Ракъамлар вастасынен айтылмагъа истенильген медений кодларнынъ сатыр асты маналарынынъ тайинленюви медениет коду анълайышыны муджессемлей. Медениет коду исе тарифленген мундериджесине коре: соматик, феза, вакъыт, предмет, биоморф ве рухий медениет кодларына такъсимлене. [10, 232-233].
Къадимий девирлерден берли халкъымызнынъ анъында кодлаштырылып, муджессемленген сёзлер, ибарелер миллетнинъ медений вариети олып къалмакъта. Халкъ агъыз яратыджылыгъы ве эдебий абиделер вастасынен келип еткен бу медений вариет эр бир тарихий девирде миллетнинъ фаний дюньясындаки медений къыйметлерининъ тайинлев вазифесини эда этип кельмектедир ве медений код анълайышыны такъдим этмектелер.
Халкъ агъыз иджадынынъ бедиетлигини мукеммеллештирген ракъам ремзлери (симгъалары) муайен структуралы-семантик ве поэтик вазифелерини беджерелер. Поэтик формулалар теркибинде тургъунлашып къалгъан ракъамлар бедиий метинде аньаневий шекильде ишлетилелер. [4, 25]. Халкъымызнынъ башына тюшкен сюргюнлик фаджиасы тесиринден миллетимизнинъ медений кодуны сакълап кельген ибарелердеки маналар шимдики вазиетте бизге анълашылмагъан медений къатламны пейда эттилер. Меселя, фольклор эсерлеринде ве лакъырды тилинде къулланылып кельген «Дёрт мученъ сагъ олсун», «дёрт тарафынъ къыбла» «дёрт козь тюгети корюштик», «козьлерим дёрт олды» киби тургъунлашып къалгъан ибарелерни эр кес анълаймы экен?
Асылында дёрт ракъамына айрыджа эмиет берюв аньанеси халкъымызнынъ яшайыш тарзына синъип кеткен бир алдыр. Эвельде къартларымыз агъыр бир ишни беджерип, савап къазангъан инсангъа «дёрт мученъ сагъ олсун!» деп алгъышлагъанлар. Анаьаневий тасавурларгъа коре, «дёрт муче» инсан вуджудынынъ айры бир азаларыдыр. «Дёрт мученъ сагъ олсун!» дегенде, инсан вуджудынынъ энъ зарурий азалары къол, аякъ, козь ве къулакънынъ аман-эсен, сагъ-селямет арекет этмесине тилек бильдириле. Асылында бу ибареде инсан вуджудынынъ дигер азалары да козь огюне алынып, къулланыла биле. [4,c.77].
«Дёрт» ракъамы ишлетильген ибаре ве тюшюнджелер лакъырды тилимизде гъает чокътыр. Меселя, «дёрт тарафынъ къыбла» ибареси «джанынъ истеген тарафкъа кетебер» деген манада къулланыла. Бир кимсени чокъ сенелер девамында беклеген инсаннынъ вазиети лакъырды арасы «козьлери дёрт олды» киби ибаренен анълатыла.
«Дёрт тарафкъа бакъмакъ» ибаресинде «пек къасеветленип беклемек», «оладжакъ вазиеттен къоркъуп, озюни къорчаламакъ» киби маналар сакълы олгъаны кимсеге сыр дегиль! Эвель заманларда эдждатлар сезгир копеклернинъ адыны «Дёрткозь» деп къойгъанлар. [4,c.76].
Алемнинъ мекяндаки ерлешюви «дёрт тараф» тюшюнджесинен ифаделенсе, йылнынъ болюнюви «дёрт мевсим» киби ибаре вастасынен анълатыла. Къутубнынъ дёрт тарафы – шималь, дженюп, шаркъ ве гъарб – алемнинъ умумий кыяфесини бельгилей. [15,c.5].
Халкъ агъыз иджадында «дёрт тараф» киби ибареси эр бир тарафнынъ мевджютлигини анълатмакъта. Къадимий Мысыр иероглифлеринде базан «чокъ» деген тюшюндже «дёрт сызыкъ» иле бельгиленген олса, къадимий Шаркъта «дёрт денъиз» киби ибаре бир чокъ денъизлер деген манасыны анълаткъан. Украин фольклорында «бир чокъ дёрт рузгяр» ибаресининъ манасы «дюньянынъ дёрт тарафыны» бильдирмектедир.
Диний акъиделерде дёрт ракъамына айрыджа эмиет бериле. Ислям талиматында Аллахнынъ мескени – Арш_Алянынъ янында Иляхий хаберни еткизген – Джебраиль (алейхиселям), кяинаттаки тертипни незарет этиджи – Микаиль (алейхиселям), къыямет кунюнден хабер бериджи – Исрафиль (алейхиселям), инсанларнынъ джаныны алыджы – Азраиль (алейхиселям) киби дёрт мелек телькъин этиле. Дёрт ракъамынынъ аньаневийлешюв сырыны алимлер чешит тюрлю изаатлайлар. С.П.Обнорский «иптидаий саюв системасмында «дёртлюк» усулы мевджют олгъаныны» тарифлей. [12,c.329]
А.И.Бородин исе дёрт ракъамы о девирде энъ буюк ракъам эсаплангъаныны ве чокълукъ, адсыз эсапсыз анълайышны, мананы бильдирмек ичюн къулланылгъаныны къайд эте. [2, c.112]. Д.О. Шеппингнинъ фикрине коре, «дёрт – мевджют алем ракъамы, бутюн ипитиданынъ екюнидир. [15,c.4]. Ж. Байзакъов ве С.Къонакъбоевлер киби къазах алимлерининъ фикриндже дёрт ракъамы энъ буюк ве айны вакъытта энъ кичик къошма бир сайы олгъаны бу ракъамнынъ магик хусусиетини бельгилегенини къайд этелер. [1,c.25].
В.В.Иванов, В.Н. Топоров, [6,c.109]. А.Я. Сыркин, [13,c.113-114]. Н.Л. Жуковская, [5,c.209]. А.Т. Хроленко [14,c.71-72]. киби тедкъикъатчылар «сакраменталь «дёрт» ракъамына алякъадар анаьанелер генезисини феза моделининъ горизонталь структурасына аит олгъаныны анълаталар. Дюньянынъ дёрт тарафкъа саиплиги дёртлюк тетрадасынынъ эсасыдыр деп саялар. Мифологик ве этнографик бильгилер бу сааны зенгинлештиргенини къайд этелер.
Къырымтатар фольклорында дёрт ракъамы дюньянынъ дёрт тарафыны косьтере. Дюньянынъ дёрт тарафы къараманларнынъ сеферлеринен зиярет этилип косьтерильгенинен бельгилене.
Дёрт ракъамынынъ магик-мифологик сайылар системасында ер алгъаныны къырымтатар масаллары ве халкъ дестанларында расткельген мисаллер тасдыкълайлар. Масаллар ве халкъ дестанларында «дёрт» ракъамынынъ «таба, тараф, сокъакъ, коше, якъ, дивар, ода, бойнуз, козь, къыз» киби сёзлернен бераберликте къулланылып кельгенини де къайд эте билемиз.
Меселя, «Эдиге батыр» масалында Тохтамыш хан дёрт ёл башына бекчи оларакъ бирер къаравул къойдыра [11,с.491], «Аюв къулакъ батыр» масалында везир къызнынъ ёкъ олгъаныны дуйгъанынен, дёрт бир тарафкъа аскер ёллай [11,с.452], Сувдан чыкъып, Аюв къулакънынъ сёзлерини эшиткен адждерха козьлерини дёрт ачаракъ онынъ устюне атылыр [11,с.459], «Джантемир батыр» масалында араштырылгъан йигитни тапмакъ ичюн, мемлекетнинъ дёрт кошесине хабер этилир [11,с.466], «Эдильбай ве Джайыкъбай» масалында дёрт бир якътан атлы йигитлер топланып келирлер [11,с.497], «Дюнья гузели» масалында хан дёрт атлы бир файтоннен «дюнья гузелини» кетиртир» [11,с.474], «Косе ве дев» масалында косенинъ дёрт огълу бардыр [11,с.145], Еди башлы дев кельмезден эвель, косе дёрт огълуны эвнинъ дёрт кошесине багълар [11,с.145], «Дюльбер» масалында къыз догъулгъан вакъыт дёрт дивардан дёрт дервиш чыкъар [11,с.470]. «Эдиге» дестанында «артындан дёрт атлы етишмеси», «Ольген бир адамнынъ дёрт огълуна бир эчкининъ дёрт аягъы мирас къалмасы», «дёрт больмели оджакъ къаздырмасы» киби ифаделер расткеле. «Кёр огълу» дестанында «Кёр огълу дёрт одадан ибарет къыркъ аршын юксеклигинде бир къале къура», «бир къоюн сюрюсинен берабер дёрт бойнузлы бир къочкъарнен чайыргъа кете» киби «дёрт» ракъамынен бераберликте ишлетильген джумлелер козьге чарпа. «Чора батыр» дестаныда «Чора батырнынъ дёрт бир тарафы душман тарафынлдан чеврилир», «Ашыкъ Гъарип» дестанында «анасы Ашыкъ Гъарипни дёрт козьнен беклер», «Таирнен Зоре»де «дёрт къыз келе, Зорени «котерип ала» киби «дёрт» ракъамынен бераберликте ишлетильген ибарелер мевджюттир.
Къырымтатар масаллары ве халкъ дестанларындан кетирильген мисаллерни талиль этерек, дёрт ракъамынен къулланылгъан ибарелер базы алларда чокълукъны анълаткъаныны айыра билемиз. Базы бирикмелерде исе олар алемнинъ семантик тизилиш ремзи сыфатында ишлетильгенини къайд этемиз.
Къырымтатар масаллары ве халкъ дестанларында эпик мекян «дёрт коше», «дёрт дивар», «дёрт ёл», «дёрт бир тараф», «дёрт бир якъ»,«дёрт больмели оджакъ», «дёрт одадан ибарет (къале)» киби ибарелернен бельгилене.
Эпик мекянны къорчалагъан къараманлар исе «дёрт атлы йигитлер», «дёрт атлы», «бирер къаравул», «дёрт огълан», «дёрт дервиш», «эчкининъ дёрт аягъы», «дёрт бойнузлы бир къочкъар», «дёрт козьнен беклер (Ашыкъ Гарипнинъ анасы)», «дёрт къыз» тимсали иле къуветлендириле.
Эпик мекянны бельгилеген ибарелер ве эпик мекянны къорчалагъан къараманларнынъ тимсали бераберликте поэтик формулаларны мейдангъа кетирелер.
Бу поэтик формулалар «дёрт» ракъамынынъ эсерде, хусусан ишлетильген ибареде
беджерген бедиий вазифесини айырып, тайинлемеге хызмет этелер.
Бойледже, «дёрт» ракъамы иле багълы поэтик формулаларда халкъымызнынъ къадимий дюньябакъышлары эсасында шекилленген тарихий-этнографик хусусиетлер акс олунгъаныны, хабер этювден гъайры эстетик вазифелер беджерильгенини айыра билемиз. Масалларда «дёрт» ракъамынынъ къулланылувы эпик чокълукъны анълаткъанындан гъайры, тылсымлы ремзлерни озюнде муджессемлегенини де тайинлеймиз. «Дёрт» ракъамынынъ фольклор эсерининъ поэтик тизилиши ве сюжетининъ шекилленювинде эмиети гъает муим олагъыныны да тасдикълай билемиз.
Аньаневий ремзлер тарзында халкънынъ анъына синъип къалгъан ве куньделик
яшайышта: мерасим ве адетлеримизнинъ сырлы алемине сефер къылмагъа муит
яраткъан ракъамлар халкъ акъыл-идракининъ аньаневий инджеликлерини темелли ог-
ренмеге хызмет этелер. Къадимий девирлерде яшагъан миллетлернинъ дюньябакъы-
шынынъ поэтик табиатыны тедкъикъ этильмесине кениш имкяниетлер ярата билелер.
Эдебият
1.Байзақов Ж., Қонақбоев С. Жумбақ – сырли 4 саны / Ж. Байзақов., С. Қонақбоев // Илим ве Эн-
бек99 û, – 1979. – №1. – С. 8-29.
2. Бородин А.И. Число и мистика. / А.И. Бородин. – Донецк, 1975. – 239с.
5. Durbіlmez Bayram. Qırım türk anlatılarında sayı sіmqelіqі. / Bayram Durbіlmez // Mіllі folklor
uluslararası Kültür Araştırmalarі Dergısі. – 2007. – №76. – s.177- 190.
6. Джураев Маматкул. Магические числа в узбекских народных сказках. / Маматкул Джураев. –
Ташкент: ФАН, – 1991. – 153с. – ISBN 5-648-01257-8.
7.Жуковская Н.Л. Семантика чисел в калмыцком эпосе «Джангар» / Н.Л. Жуковская. – Москва,
1980. – 250с.
8. Иванов В. В., Топоров В.Н.Славянские языковые моделирующие семиотические системы. / В.В.
Иванов., В.Н. Топоров. – М. – Л., – 1969. – 129с.
9.Кокиева.А. Къырымтатар фольклор эсерлеринде къулланылгъан ракъамларнынъ сырлары.
«Докъуз» ракъамынынъ бедиий вазифелери. Магическое число 9 в крымскотатарском фольклоре. / А.
Кокиева //Кульура народов Причерноморья. – 2010. – №182. С. 30-32. – ISSN 1562-0808
10.Кокиева.А. Къырымтатар фольклор эсерлеринде къулланылгъан ракъамларнынъ сырлары.
«Къыркъ» ракъамынынъ бедиий вазифелери. Магическое число 40 в крымскотатарском фольклоре. /
А. Кокиева //Культура народов Причерноморья – 2011.–№ 199. – т.2. С.57-59. – ISSN 1562-0808
11.Кокиева.А. Къырымтатар фольклор эсерлеринде къулланылгъан ракъамларнынъ сырлары.
«Учь» ракъамынынъ бедиий вазифелери. Магическое число 3 в крымскотатарском фольклоре. /
А.Кокиева // Ученые uc2 записки. Серия «Филология. Социальные коммуникации». – 2011. – т.24. [63], –
№3. –С.115-118. – ISВN 5-7763-9818-5
12.Красных В.В.Этнопсихолингвистика и лингвокультурология. / В.В. Красных. – Москва. «Гно-
зис». – 2002. – 284с. – ISBN 5-94244-009-3.
13.Mahmut Enver., Mahmut Nedret. Bozcіgіt. / Enver Mahmut., Nedret Mahmut. – Кrıтеrıоn кıтар üyі,
Bucureştı. – 1988. – 262s.
14.Обнорский С.П. Заметки по русским числительным./ С.П. Обнорский
// Академия наук СССР – академику Н.Я.Марру, М. –Л., – 1935. – 329с.
15.Сыркин А.Я., Топоров В.Н. О триаде и тетраде. / А.Я. Сыркин., В.Н. Топоров // Ш летняя шко-
ла по вторичным моделирующим системам. Тезисы. – Тарту. – 1968. – 212 с.
16.Хроленко А.Т. Числительные в современной советской частушке. /А.Т. Хроленко // Научные
труды Курского Государственного педагогического института. – Курск, 1972. – т. 102. – 212с.
17. Шеппинг О.Д. Символика чисел. / О.Д. Шеппинг. – Воронеж . – 1893. – 112с.
Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского
Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 25 (64). № 3, ч. 1. 2012 г. С. 108-112.
