Алты дагънынъ имаесиндеки къадимий коюмиз

02.06.202311:35

Ич бир вакъыт «колхозджылар» олмайджакъ узунджыларнынъ корюшювинденО бириси афта, джумаэртеси, Узунджы коюнде аньаневий корюшюв олып кечти (газетимизде илян этильген эди). Мараз пандемия ве къартларымызнынъ бизден кет-кете айырылмакъ табиий адисеси тесири себебинден, топлангъанларнынъ сайысы, бельки де, 50-ге баргъандыр. Яни, эвельки сеферлеринден сезерли микъдарда эксикче.

Эбет, 10-15 инсан кельсе де, койдешлер топланмасы чокъ муимдир. Асылында, фырсаттан файдаланып, тек узунджыларгъа дегиль — бу гъает къыйметли аньнанеге дикъкъат ве сайгъынен бакъкъан джумле джемаатчыларымызгъа: ичтимаий агъларда къайсы бирисинде (я да эки-учюнде — «мадде» ве ихтияджгъа коре) чат (саифе) ачмакъны теклиф этер эдик. Бу ишни энди беджергенлерге риджа: теджрибенъизнен, лютфен, болюшинъиз! Земаневий технологияларны башындан элял миллий ишлеримизге хызмет эттирейик. Бойле алидженап тедбирлерни тешкиль эткен инсанларымызгъа баягъы бир ярдым ве джемаатымызны даа да зияде джельп этмесине буюк ярдым олур эди.

Узунджыларны 2009 сенесинден берли (корюшювлер озю бундан эвель башландылар) топламакъ узеринде чокъ заметлер, Акъмесджит районынынъ Булгъанакъ коюнде (сахте ады Кольчугино) яшагъан Алие-оджа Умерова сарф этмекте. Бу сефер де о, — онларнен къоранта иле багъланып, накълие меселесини чезип, невбеттеки сефер тедбир яхшы севиеде отькерильмесине арекет этти ве бунъа наиль олды. Корюшюв башында озю эдждатларынынъ рухуна Ясин Шерифини окъуды. Джемаат къошулды, дигер дуалар да багъышланды. АллаТааля онен разы олсун (узунджыларнынъ айткъанларыны текрарлаймыз).

Энди бираз кой акъкъында къолумыздаки малюматны корьсетейик. Базы тарихчилернинъ бильдиргенине коре, бу ерде медений инсан яшагъан излер энъ кечи VIII асыргъа аиттир. Узунджанынъ ресмий весикъаларда исе ильк белли олгъан анъылмасы «встречается в «Османском реестре земельных владений Южного Крыма 1680-х годов»», деп косьтериле. Даа догърусы, 1686 с. (хиджрет такъвими — 1097 с.) Мангъуп къадылыгъына кирген Узунджыдаки топракънынъ докъуз, нисбетен, йири саиплери анъыла ве эписи мусульман динини кутькенлери къайд этиле. Оларнынъ къолунда 336 дёнюм, яни 35 гектаргъа якъын, арсалар олгъаны бильдириле. Демек, башкъа сакинлерде топракъ мейданлары бундан (орта эсапта, дёрт гектар) сезерли микъдарда эксик эди.

Селим Герай III хан 1765 сене чыкъаргъан ярлыкъ муджиби, Османлы падишанынъ мулькюси сайылгъан орманында берекет джыймакъ, отлакъта айван бакъмакънынъ бедава олгъаны ичюн узунджылылар Шайтан-Мердивен дагъ богъазыны (перевал) тертипте-темизликте тутмакъ, сакъламакъ борджлу эдилер. Мында бир тааджипли ве меракълы шей бар киби корюнди, чюнки Шейтан-Мердивенге якъынджа ерлешкен башкъа бир къач койлер бар — шу джумледен Скеле, Календа ве ялы боюндаки Буюк Мухалатка (оларнынъ бугуньки сахте-уйдырма адлары Родниковское, Подгорное, Олива) Узунджыдан бу ергедже исе тахминен 10 километр. О заманда ат устюнде я да арабанен 1-1,5 саалыкъ ёл — эбет, чокъ дегиль. Иште, алгъандырлар боюнларына бу авалени ве койлери этрафындаки табиат берекетинен толусынен файдаланып кельдилер.

Бу худжур адлы дагъ богъазыны харитада — о Байдар къапусы (ворота) деген белли ернинъ янчыгъында, деп, косьтерелер ве инсанларны шашмалаттыралар. Асылында, ошлу адлы, юрьмеси муреккеп мердивен Буюк Мухалаткадан Календа кою тарафкъа котериле. 1820 сенеси Къырымда мусафир олгъан А. Пушкин, денъиз тарафындан котерильгени акъкъында къайсы бир достуна бойле язгъан эди: «По Горной лестнице взобрались мы пешком, держа за хвост татарских лошадей наших. Это забавляло меня чрезвычайно и казалось каким-то таинственным восточным обрядом…».

Узунджа денъизге бакъкъанда 350-360 метр юксекликтедир. Онъа Скеледен алып баргъан ёл эм табиат, эм тарих джеэттен эфсаневий. Ярымадамызда онъа ошагъаны, бельки де ёкъ: сагъ тарафтан кокке тырмашкъан къая, сол тарафтан исе терен, Узунджа озенчигине ятакъ (ложе) олгъан яр. Бу ёл та Къырымнынъ бу тарафлары Рома императорлыгъы имаесинде булунгъан девирлерде, яни милядийнинъ биринджи асырлары япылгъаны — ташнен тизильгени белли. Бу ташлар тек даа бир къач йыл эвельси асфальтнен тёшельди.

1945 с. августта, къырым топонимиясына биринджи суикъаст олгъанда, бельки де, энъ токъал адлардан бири — Колхозное — онъа расткельди. Себеби — узунджылар эписи сюргюн этильген сонъ мында деръал Сумы виляетининъ колхозларындан, бедава мал-мульк ишандырып, койлюлерни кочюрдилер. Олардан къайсыдыр, акъылы нафиле къайнагъан бириси, озь колхозларнынъ шерефине буны теклиф эткенге ошай. Амма узунджылар ич бир вакъыт озьлерини «колхозджылар» саймадылар ве, эльбетте, саймаджакълар…Узунджынынъ асыл эалисининъ сайысы да меракълы мевзу. Кой эски заманларындан берли кичик олмагъаны акъкъында бу фактны кетирмек мумкюн.

1787-91 сс. русие-османлы (Къырымны къайтармакъ юксек шансы, чокъ теэссюф ки, ишлетилип оламагъан) дженкинде Ялы боюнда яшагъан эдждатларымызны ярымаданынъ ички — дагъ ве дагъ этеги районларына кочюргенлер. Узунджыгъа 134 инсан кетирильди ве олар мында дёрт йыл яшап, дженк биткенинен ерлерине къайтарылдылар.

1805 с. 9-октябрь кунюнен бельгиленген «Ведомости о всех селениях Симферопольского уезда» Узунджыда 18 азбар ве 70 инсан олгъаны бильдириле. Айрыджа, джумлеси къырымлар олгъаны къайд этиле.

1842 с. чыкъкъан харитада койде 51 эв-азбар олгъаны языла. «Список населённых мест Таврической губернии по сведениям 1864 года»да бу ракъам 68, сакинлер исе 249 адам, деп косьтериле. 1887 с. отькерильген «ревизия» азбарларны эксиклештире — 67, сакинлерни баягъы арттыра — 401 адам. Беш йылдан сонъ, эписи бизим миллеттен ибарет эали 583 адамгъа, азбар ходжалыкълар исе 77-ге ете. Оларнынъ шахсий саиплигинде 902 десятина, бу демеси, 1000 гектар мейдан топракъ бар, деп языла. Даа беш йылдан сонъ (1897) Русие империясында отькерильген биринджи эалини язып алмакъ (перепись) нетиджеси Узунджыда 512 инсан — «исключительно магометан» – яшагъаныны бильдире.ХХ асырнынъ башында — тарихий рекорд: койде ресмий малюматларгъа коре («Памятная книжка Таврической губернии», 1902) 690 инсан яшагъаны ве оларнынъ 95 эв ходжалыкълары къайд этиле! Бельки де Биринджи джиан дженки арфесинде бираз зиядедже олгъандыр — о малюматны даа къыдырмакъ керек. Амма Советлер девриндеки 1926 с. эалини язып алмакъ косьтергичи, 1914-1921 сс. сунний афатлары, бутюн Авропадаки киби, Узунджыгъа да баягъы менфий тесир эткенини косьтермекте. Мында 494 къырым, 5 рус ве 4 украин яшагъаны бильдириле.1944 сенеси, майыснынъ башлары — орталарына таба, яни джинаий сюргюнни туташтырмазларындан 1-2 афта эвель, белли ки, азбар азбардан юрильди, сакинлернинъ джедвели азырланды. Узунджыда бойле кягъытларгъа 585 ватандашымыз тюшти — 123 къоранта, ве 4 рус адамы. Олар бир къоранта эдими я да айры инсанлар — малюмат берильмей. Анджа 80 эв бошатылгъаны хабер этиле.

О эвлерге шу, къырымлар ичюн фаджиалы-ольдюриджи, йылнынъ язы ве кузю девамында, эсасен анавы Сумы виляетинден, колхозджилери кочюрильди…Койнинъ чешит йылларындаки сакинлерининъ сайысыны косьтерген джедвельде 1944-тен сонъ 1954 ве бирден 1989 сс. кете: 151 адамдан… 8 къалгъан экен. 2012 сенесиде — айны. Амма,бесе белли, бу тек регистрация этильгенлер, чюнки асыл узунджылылар баргъан сайын, секизден дефаларджа зияде инсанларны корелер. Койдешлер корюшювине къайтайыкъ. Кельгенлер арасында гечлер, осьмюрлер, кичик балалар олгъаны, эбет, чокъ къувандырыджы алдыр. Бойле сеяаттан сонъки олар эшиткен буюклернинъ икяелери бам-башкъаджасына къабул этиледжегине шубе ёкъ.

Бизим муджизели табиат киби ватанперверликни, къырымджылыкъны ашлагъан-тербиелеген кучь, бельки, ёкътыр. Узунджыгъа кельгенде бу сёзлер къатмер-къатмер акълыдыр. Оны эр бир тарафтан къаплап алып, бекчилер киби тургъан Сандыкъ-кая, Чукъын-баир, Куста-баир, Суукъ-Су-баир, Могъаз-баир, Дара-баир койге раатлыкъ, теселли, тендюристлик багъышлайлар.Къырым къараманлары акъкъында бедиий эсерлер муэллифи, корюмли языджы Тимур Пулат «Бир авдетнинъ тарихы» колемли икяесинде баш къараманы — Муса Мамутны (Узунджыда 1931 сенеси догъды), акъикъий вакъиагъа эсасланып, койге кетире. Эфсаневий инсанымыз мында эеджанлы дакъикъалар кечире, ана-бабасы эвинде яшагъан янъы «саипнен» корюше.Къырымда догъып яшагъан, оны пек яхшы бильген улькешынас ве языджы, Василий Кондараки (1834-1886) тахминен 150 йыл эвельси: «…деревня Узунджу, утопающая в зелени фруктовых деревьев, по оригинальности и громадным горам, прильнувшим к ней со всех сторон, есть единственная в этом роде на Крымском полуострове», деп язгъан эди. Къыдырылса, бойле язылар чокъ чыкъаджагъына эминмиз.Бир къач саде ве айдын хуляса чыкъараджакъ олсакъ, нелерни демелимиз?

1) Койдешлер корюшювлерни мытлакъ девам этмек, оларгъа эр джеэттен къолтутмакъ, оларны тешкилятландыргъан тешеббюсчилерни алгъышламакъ, мукяфатламакъ керек;

2) Юкъарыда кетирген малюматлар, узунджылылар акъикъий ватан, къырымпервер олып, 1783 сене фаджиасы ачкъан иджрет ёлларына тюшмеге ашыкъмадылар, озьлерини сакъламагъа, яхшы яшамагъа тырыштылар;

3) Койде чокъ къадимий заманлардан башлап кимлер, къайсы этносларгъа менсюп, къайсы динни кутькен насыл къабилелер яшагъанындан къатий назар, Къырым ханлыгъы девиринде мында монодин, монохалкъ — мусульман къырымлар яшап кельгени 100% тасдикълана;

4) Деерли, эр бир къырым кою акъкъында юкъарыда кетирильген умумий малюматлар тапмакъ мумкюн; оларгъа хатырлавлар ве башкъа къыйметли мальземелер къошып, китап я да рисале чыкъармакъ мумкюн. Эм де пек керек!Алие оджа Умерова бунен огърашмакъта. Умют этемиз, алидженап ишке аджайып койнинъ маневий ве тарихий варислери, сайгъылы узунджыларнынъ джумлеси къошулыр ве озь кучюк мекян-ватанлары акъкъында икяелерини якъын арада нешир этерлер.…

2016 сенеси 12-майыста Украина парламенти «декоммунизация акъкъында» къанунлар муджиби, дигер сагъ къалгъан (я не къадары ёкъ олды…) кой-къасабалар сырасында, мында да эски адны къайтарды. Демек, о тарафтаки эсапкъа ве къаиделерге коре, «Колхозное» энди ёкъ ве алты дагънынъ къадимий эвляды кене де къайтты. Иште, не дейик: яшасын Узунджы ве оны эр йылы ёкълап кельген узунджылар! Алла Тааля не бермеген — дегерли эдждатлар топрагъында, оларнынъ къасеветте булунгъан рухларыны ятыштырмакъ ичюн мында, энъ темиз ве шифалы ава меркезине келип яшамагъа истеген къоранталар да, иншалла, чыкъар!

Узунджыларгъа бу сене къошулгъан Бекир Мамут

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET