Танышмакъ: Амет Озенбашлы «Дюнюмизнинъ джанлы левхалары»

12.10.202211:51

Къырымтатарларда, дигер миллетлерде олгъаны киби, озь миллий руху, тербиеси, анъы бар. Баба-деделеримиз яшагъан мекянда халкъымыз аятны кечирип, Къырым тарихынынъ буюк ве эсас къысымы олгъанлар. Дейлер ки, «Тюневинки кунь бу энди тарихтыр». Белли тарихчы, сиясий эрбаб Амет Озенбашлы буны пек яхшы билерек, «Дюнюмизнинъ джанлы левхалары» серлевалы автобиографик роман-эпопеясыны язды.

Эсер 1954 сенеси язылып башланды, лякин совет концлагерлеринде сагълыгъы зайыфлашкъан муэллиф эсерни тамамлап оламай. Эсернинъ серлевасы ве мундериджеси гъает уйгъун, мусаид келелер. Къырымтатар эдебиятына жанрларнынъ илерилев тарихына янъылыкъ кирсеткен Амет Озенбашлы тарихий кечмишке мураджаат этип, XIX асырнынъ сонъ черигинде олып кечкен джанлы левхаларны айдынлата. Тертип-низам ичерсинде яшагъан миллетимизнинъ аньане, адетлери, къырымтатарларнынъ фельсефесини косьтерген ве миллий менлигини пекитеджек васта киби къабул олунгъан эсер, тарихий ве гъаевий-ахлякъий меселелерни айдынлата.

Эсернинъ къыймети шунда ки, къараманларнынъ арекетлери, диалоглары, муэлифнинъ сёзлеринде, энди тарихте къалгъан халкъ фельсефеси, ферасети ифаде олуна. Меселя, левхаларнынъ биринде ана алгъышынынъ къыйметини бильген йипчи Ахтем анасынынъ аркъасыны юваджакъ олгъанда, къадыны Селиме онъа: «Мен сизге тааджип этем, бу бир тамам къадын иши. Сиз манъа инанмайсынъыз? Сиз, нафиле кендинъизни заметке къоясынъыз. Бир къартнынъ аркъасыны ювып, чамашырыны денъиштирмеге о къадар муим хызмет олгъанмы энди?» – деп, эрининъ козьлерине назлы-назлы бакъты. Бунъа къаршылыкъ Ахтем: «Сагъ ол, Селиме, сен анамнынъ аркъасыны ювгъан киби олдынъ! Лякин алиль (сакъат) анамнынъ аркъасыны мен озь къолумнен ювып, башыны тарасам, онынъ чамашырыны денъиштирип, темиз ятакъкъа да юкълатсам, ана алгъышыны мен алам, Селиме. Ана алгъышы исе буюк шейдир!»

Ахтем ихтияр, мына энди учь йылдан берли къол-аякъ тутылып къалгъан алда, хаста анасыны, эр Аллахнынъ вермиш куню, саба уйле ве акъшам емегини кенди элиле ашаттырыр эди. Бойлеликнен, левхада аиледеки мунасебетлерде темиз гонъюллик, алидженаплыкъ чизгилер эр шейден устюн олмасыны косьтериле. Асылында, эсердеки къараманларынынъ табиат чезгилеринде миллий ахлякънынъ инджеликлери ифаде олуна. Эсас сымалардан гъайры, ярдымджы сымалар да миллий рухны акс этмек огърунда иштирак этелер.

Эсерде Къырымдаки йылдёнемлери усталыкънен тасвирленелер ве лейхалар джанланып, козь огюмизде пейда ола. Олардан бириси: «Эр кузьде тойлар башлап, сюннет дувалары япыла, джыйынлар, Мевлют дуалары топлана, «Азиз»лерде зекирлер ола, дервишлер «Хай! чеке, хасталарны, алиллерни алкъагъа алалар… Саба намазындан чыкъкъан сонъ, къавелерде топлана, янъы хаберлер динълейлер… Эр кес бундан сонъ, тюкянына яхут тезгяхы башына кете, иш иле мешгъуль ола эдилер.»

Шеэр ве кой сакинлернинъ фаркълы яшайышлары айдынлатыла. Даа бир эр кишилер ве ханымларнынъ омюр тарзлары иле багълы олгъан лейха айры дикъкъаткъа ляйыкъ: «Эр эки тарафында тар къалдырымларгъа ачылгъан кябир къанатлы, кя эки къанатлы ёлкъапулар ве патта-сатта сюйрелип чыкъкъан эки къатлы биналарнынъ пердели пенджерелери бу ёл бою тизилип тура ве кечкен ёлджугъа янъгъызлыгъыны дуйдыра эдилер. Чюнки ёлкъапуларнынъ артында кечкен аятынынъ, ёлкъапунынъ тышындаки аяты иле алып-вереджеги олмакъ о заманнынъ укюминдже мумкюн дегиль эди. эрлер аяты тышта – сокъакъларда, базарларда – кече исе, къадын-къызлар аяты да юксек ёлдуварлары аркъасында зембелекли беклерле къапалгъан ёлкъапуларынынъ аркъасындаки азбарларда, софаларда ве эвлерде кече эди… ».

Амет Озенбашлы язгъан эсернинъ тарихий къыймети буюктир, халкъымыз оны мытлакъкъа окъумалы, чюнки онынъ мундериджесинде миллий рух, анъ, тербие ве иляхре дегерли хусусиетлеримиз айдынълатыла, бу бизим хасиетимизни косьтерген классик эсеримиз.

Алие СЕФЕРША

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET