Къырымтатар халкъ музыкасы

10.01.202318:48

[из сбор. «Къырым татар йырлары» 1932 г., издан в Симферополе (1100 экз.) на латинице на основе собранного с 25 июля по 10 сентября 1925 года фольклорного материала]

Къырымнынъ географий вазиети ве зенгин табиаты чокъ эски заманлардан бери кендине бир чокъ халкъларны джельп этгендир ки, бу, Къырымтатарлары аятынынъ бир чокъ сааларында чешит тесирлер бракъкъандыр. Къырымтатарлары, бир чокъ тарихий себеплерден толайы дигер бир чокъ халкъларле къарышмасы (хусусан дженюбий Къырымда) нетиджесиндеки тип итибары иле олгъан чешитлик оларнынъ тиль ве музикасында да корюнмекдедир.

Къырымнынъ мухтелиф ерлерининъ тиль ве музыка шивелери арасындаки фаркъ базан о дереджедедир ки, дикъкъатле динъленирсе оны къырымлы олмагъан, ве Къырымтатарларынынъ тиль ве музикашынасына олмагъан бир адам биле ис эте билир.

Къырымны, табиий къурулышы итибариле чёль, орта Къырым ве дженюбий Къырым киби учке больмек лязим келирсе, Къырымтатарларыны да оларнынъ медениет ве санайы нефисесини тедкъикъ эткен вакъытта да чёль, орта Къырым ве дженюбий Къырымтатарлары киби учке бёльмелидир. Бинаен алей, Къырым музыкасини чёль, орта Къырым ве дженюбий Къырым музыкаси киби къысымларгъа болемиз.

Эвеля Къырым музыкасине умумий бир назар япарсакъ, онынъ бир тарафтан Араб-Иран макъаматы, дигер тарафтан да Кърун вустада [къуру́н вуста – средние века] Авропада къулланылгъан эски Юнан сыралары (эдалар) узерине къурулдыгъыны коремиз. Факъат, бу ерде Къырымтатар музыкаси иле орта асыр яхуд – эски Юнан музыкаси араларында якъынлыкъ араштырмакъ анълашылмасын.Биз айны сырылыры къыргъыз мзыкасинде де коремиз. Дигер таратан да, бу сыралар иле шаркъ макъаматынынъ базылары арасында буюк якъынлыкъ бардыр.

Къырым музыкасининъ ве́зинлерине кельгенде, бу ерде Авропа къулланылгъан басит ве муреккеп 2, 3, 4, 6 усуллардан башкъа «Акъсакъ» табир олынгъан усуллар да бардыр ки, олар да 4 иле 5 ве́зинлеринден мейдана кельген 9, 4 иле 3-ден мейдангъа кельген 7, ве 2 иле 3-ден мейдана кельген 5 усуллардыр. 9 ве́зининде эвеля 4 сонъра 5 кельсе «Акъсакъ айдын усулы», эвеля 5 сонъра 4 кельсе «Чифте софиян», 7 ве́зинине де «Деври хиндий» дерлер. Чёль къырымтатарларынынъ музыкаси Чынъ, Тюркю, агъыр ве енгиль оюн аваларындан ибаретдир. Чынълар чёль къырымтатарларынынъ хор иле окъунгъан музыкий парчаларыдыр. (№1 ихтара бакъ!) Чынъ мелодилери иле къыргъыз халкъ мелодилери арасында буюк бир якъынлыкъ корюне. Базан Украина ве Рус музыкасини анъдыргъан мелодилер де бардыр.

Чёль тарафларында музыка намына энъ чокъ къулланылгъан – чынълардыр. Башкъа тюрлю тюркюлер, ракъслар [танцы] чынълардан даа аз олмакъле, оларнынъ бир чогъысы дженюбий Къырымдан кетирильгенлердир…
«Орнынъ ёлы» №199, «Къарасув Кефее бакъар» №206, «Джанай» №75 ве «Кенегез» киби тюркюлер характерли чёль тюркюлери ве «Алияв» №70, «Яш къызчыкълар» №71, «Заре-заре» №114, «Чобан» №99 кибилери де характерли чёль ракъсларыдыр, «Къайтарма»ларгъа чёльде аз расткелир. Макъам ве ольчю джеэтинден чёль музыкасинде эксериетле фригик, миксолидик, эолик, дорик сыраларына 5/8-лик, 7/8-лик, 9/8-лик акъсакъ усулларгъа расткелемиз.

Орта Къырым музыкасини энъ дюльбер ве энъ чешитли исаб этмелидир. Бу ерлер вакътиле Къырым ханлыгъынынъ сиясий-иктисадий ве медений меркезлери олып кельгенлер. Багъчасарай, Къарасувбазар киби шеэрлер арды-сыра зевкъ-сефа ве музыкий ичинде вакъыт кечирген ханларнынъ, мырза ве агъаларнынъ яшадыкълары ерлер олгъандыр.

Сарайларда Асиянынъ ве Авропанынъ бутюн кёшелеринден кетерильген музыкашинаслар, шаирлер, мугъаннилер булынгъанлар. Бунынъ ичюн бу районларнынъ музыкасинде айрыджа бир башкъалыкъ, оригинал бир хусусиет корюне ки, базан Иран, Тюрк, Кавказ музыкасини базан, аз да олса, Итальян кансонетлерини анъдырыр. Базан да Авропа музыкасинден узакъламакъле берабер, дигер шаркъ улькелерининъ музыкасине де пек якъын олмадан, ялынъыз озюне махсус бир услюп тешкиль этер.

Орта Къырым музыкаси: таксим, пешраф, тюркю, долу, оюн авасы, къайтарма, ёл авасы киби къысымларгъа болюне. Такъсим пешрафден эвель ве ондан эпидже къыскъа ве агъыр чалынгъан парчадыр. Такъсим ялынъыз соло чалыныр.
Ондан сонъра адет узре бутюн оркестр иле пешраф чаларлар. «Пешраф» сёзи фарсыдже илери кетген – манасындадыр ки, такъсим иле берабер дюгюн ве «Джыйын»ларнынъ башлангъычында чалыныр. Такъсим ве Пешраф Къырымгъа Иран ве Туркиеден кельген исе де, чокъ къырымлашкъан ве ерлешгенлердир.


Оюн аваларынынъ энъ биринджи хусусиет ве характерли нокъталарыны тешкиль эткен акъсакъ усуллардыр. Агъыр оюн авалары 9/8-лик, къайтарма исе 7/8 усулындадырлар. Къайтарма бир чокъларынынъ зан этдиклери киби, не Кавказ ве не Османлы турклерининъ ракъсы олмайып, ялынъыз Къырымнынъ кендине аид оригинал бир ракъсдыр. «Лезгинка» не къадар Къырым ракъсы ола билирсе, къайтарма да о къадар Кавказ ракъсы ола билир.
Юкъарыда сёйледигимиз киби къайтарманынъ ве́зини 7/8-лик олыб ич бир вакъыт Спендияров, Бабаев ве дигерлерининъ яздыкълары киби ¾-лик усулы иле языламаз. Факъат оркестр къайтарма чаларкен дикъкъатле динълеерек ¾-лик усулы иле исаб этерек эр ханеде (яни тактда) 3-нджи дёртликнинъ бир секизлик даа узандыгъыны ис этемиз. Бильакис 7/8-лик исаб этерсек (эвеля 4/8-лик сонъра 3/8-лик олмакъ шартиле) там къайтарма ве́зинини булдыгъымыз корюнир.


Бутюн къайтармалар айны рухда, айны ве́зиндедирлер. Бу меджмуадаки №259 къайтарма Русиенинъ чокъ ерине дагъылгъандыр. Кене шу къайтарма базы ерлерде (Баку, Тифлис) Кавказ ракъсы зан олына ве ¾-лик усулы иле чалына ки, бунынъле къайтармалыкъдан чыкъа ве бутюн-бутюне хусусиет ве дюльберлигини гъайып эте.


Керек агъыр оюнларда, къайтармаларда, керексе Долу, пишрев ве ёл аваларында Давул, Даре (Даире – деф) ве думбелек буюк роль ойнар ве гъает оригинал фигурлер тешкиль этерлер… Чар укюметининъ зулумларына даянамаяракъ Туркиеге кочген бинълердже ач ве чыплакъ муаджирлернинъ «Айтыр да агъларым» яхуд «Айтыр да джыларман», «Судагъынъ ёллары» ве илях…. киби тюркюлери музыка ильми нокътаий назарындан гъает зенгин олмакъле берабер, гъает де элемли ве яныкълы тюркюлердир.


Орта Къырым музыкасынынъ мелодик къурулышына кельгенде шаркъ, яни араб-иран макъаматы бу ерде ачыкъдан-ачыкъкъа корюнмекдедир. Юкъарыда сёйлеп кечдигимиз эски юнан макъамлары иле, шаркъ макъамлары арасында олгъан якъынлыкъ базы тюркюлер акъкъында бир къач тюрлю фикир ола бильмесине имкян бере. Меселя: «Махур» макъамыны юнан макъамларындан (Ионик) иле, «Шур» макъамыны (Эолик) сыралары иле къаршылашдырмакъ мумкюндир.

«Шур» макъамынынъ базан экинджи пердеси исе, ярым перде юкселе билир. Сегях бешинджи, базан да дёртинджи пердеси энмиш олгъан (Фригик) сырасында, «Шюштер» макъамы 3-ни пердеси юксельмиш олгъан кене айны (Фригик) сырасына, «Чиаргях» исе экинджи пердеси эксильмиш олгъан хармоник мажоргъа мусавий ола билирлер.

«Шуштер» иле «Чиаргях» чингене – маджар гамлары денильген сыраларгъа да мусави ола билирлер. Бу сёйледигимиз макъамлар шаркъ «макъамат»ынынъ эсасыдыр. Булардан эр бирининъ бир хайли вариантлары бардыр ки, мелоди диапозоны кенишледикдже базы перделерининъ юкселе ве я алчала бильмесинден мейдана келир. Бу исе шаркъ макъаматыны юнан сыраларындан айыргъан бир хусусиетдир. Макъамларнынъ адлары шаркъ улькелеринде бир дегильдир. Меселя: араблар «Рост» макъамына «Хусейний», «Шур» макъамына «Неваий» дерлер… Базы ерлерде «Сегях» макъамына да «Сегях» дерлер… Фекъат оларнынъ къурулышлары эр ерде бирдир.

Бу ерде шаркъ музыкасында (Кроматизм) олып олмадыгъындан, 1 ½ пердеге мусави олгъан артмыш секунданынъ не олгъанындан бахс этмели ки, бу меселелер акъкъында Авропа мусикишинаслары чешит фикирлер къулланмакъдадырлар. «Базылары артмыш секунданы мусикиде шаркълыгъы костерген екяне бир васыта [васта] дее таный, базылары да бильакис, шаркъда артмыш секунданынъ олмадыгъындан бахс эте ве отекилерини [башкъаларыны] мусикиде «Шаркълыгъы» янълыш анъламакъле иттиам [обвинение] этелер. Бу ерде бу къавгъалы меселенинъ алли [разбор, анализ] ичюн Авропалы меслекдашларымызгъа бираз ярдым этмек истер эдик. Юкъарыда шаркъ макъамларыны козьден кечириркен артмыш секунда фасилесининъ шаркъ музикасына ябанджы олмадыгъыны корьген эдик (Чиаргях ве Шуштер макъамларына бакъ!). Аджеба бу фасилени Авропа музыкий назариеси нокътасындан бакъаракъ Кроматизм исаб этмек догъру олырмы? Табиий догъру оламаз.
«Соль» седасындан бир «Чиаргях» макъамы тешкиль этерек (Соль, ля-бемоль, си, до, ре, ми-бемоль, фа-диез, соль) сырысы чыкъар. Демек ки, (ля-бемоль, си, ми-бемоль, фа-диез) сеслери Чиаргях макъамынынъ эсас натураль сеслеридир. Бинаэн алейх, олар кроматизм исаб этильмезлер. Эгер (ля-бемоль) сесининъ янында (ля натураль) яхуд (ми-бемоль) сесининъ янында ( ми натураль) келирсе табиий о заман Кроматизм олыр эди.


Факъат шаркъ мусикисинде бунъа тесадюф олынмай. Шуны да сёйлемекдир ки, Туркиеде ве Иранда нота сатыры башындаки анахтар янында альтерассион ишаретлерининъ Авропа мусики назариеси къаваъиди [къаиделер] муджибиндже дегиль де, шаркъ макъаматы къаиделери узре ваз [по положению] олына. Бинаэн алейх, бу усул иле анахтарларнынъ янында айны эм бемоль, эм диез келе билир. Бунынъле берабар, тесадуфий альтерассион ишаретлерине кене де расткелир. Бунынъ себеби де мелодининъ бир макъамдан дигер макъама кечмесидир, яний Мадуляссиондыр. Мадуляссион олмаса Альтерассион ишаретлери ялынъыз Мелизм (Форшлакъ, Нахшлакъ) сыфатиле келе билирлер. Тесадуфий Альтерассионлара бир себеб даа бардыр ки, о да юкъарыда сёйледигимиз базы вариантлардыр ки, мухтелиф перделернинъ арта ве я эксиле бильмелеридир. Факъат арткъан ве я эксильген сес кене шу перденинъ натураль сеси иле ян-яна кельмез. Къырым мусикисинде (чёль мусикиси муcтесна олмакъ – шартиле) Мадуляссионлар дигер шаркъ улькелери мусикисинден даа чокътыр (14, 64, 146. №№ бакъ!).

Бу сёйледигимиз тесадуфий Альтерассионлардан башкъа Къырым мусикисинде базан эджнебий мусикиси тесири нетиджеси оларакъ Кроматизм ве бунынъ киби шаркъ макъаматы къаваидине [къаиделерне] акис олгъан шейлер де аз олса да, расткелир (№№ 275,287-ге бакъ!). Артмыш секунда фасилеси шаркъ мусикисине ябанджы олмамакъле берабер, ич бир вакъыт онынъ екяне бир хусусиети оламаз, ве ялынъыз кенди башына шаркълыгъы иникяс этемез.

Артмыш секунда шаркъда чокъсы классик шеэр музикасында расткелир. Кой музикасында оны чокъ аз коремиз. Авропа композиторлары шаркъ рухында мусики язмакъ истерлеркен эр адымда артмыш секунда иле Полонез ве Испаньёл ве́зинлери къулланмакъле шаркъ мусикиси огюнде бир джинает япмасалар да, эр алда шаркънынъ акъикъий колорисини там манасиле акис этдирмекден де чокъ узакъ булыналар.
Дженюбий Къырым (дагълыкъ ве ялыбою) мусикисине кельгенде орта Къырым йырларынынъ бир чогъысы бу ерде де мевджуттыр. Факъат шиведе ве ифадеи нагъмие тарзында бираз башкъалыкъ бар (хусусан ялы бойында Судакъ иле Балыкълава арасында).

Мисаль оларакъ: «Шу Ялтадан» №154, «Гидинъ булутлар» №180, «Ич бир бульбуль» №183, «Орнынъ ёлы» йырынынъ экинджи варианты №198, «Ялы кенарында» №202, «Беним адым» №№214, 215, «Гъор гъор одаман» №225, «Судагъынъ ёллары» №232, киби тюркюлери, ве (278, 279, 280, 281, 283, № ли) «Джыйын» ве «Къоран»ларны косьтере билирмиз…

А. РЕФАТОВ

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET