Девлетнинъ идареси неден башланмалы къоюлгъан суальге, Конфуций айткъан эди: «Энъ эсасы – адларнынъ догърултмасыдыр».
Конфуций
Эвель-эзельден инсан адларына буюк эмиет ве дикъкъат айырыла эди, чюнки адлар саиблери ичюн хасиетнаме вазифесини беджерип, омюри бою оларнен узьлюксиз олып, инсангъа мытлакъа маналарыны тасдикъламакъ меджбур этелер.
Инсан адлары насыл эмиетке ляйыкъ? Чешит тюрлю адлар инсан ичюн насыл хасиетлер багъышлайлар? Абсурд ве сачма-сапан (глупости, бессмыслица, несуразный) сесленмесинден къачынып, тюрлю нетиджелер иле мыскъылларгъа себеп олмамакъ ичюн адлар насыл сайламалы?
Шахсий адларны ономастиканынъ болюги антропонимика огрене.
Антропоним-(anthropos-инсан ве onoma — ад) – екяне олгъан шахсий ад, я да инсанны бельгилеген адларнынъ шахсий топлулыгъы. Кенъ манада бу бир де-бир реаль я да тюшюнип чыкъарылгъан шахыснынъ ады. Ильк мана ве пейда олувына коре, умумен, куньде къулланылгъан сёзлер.
Бу вакъыткъадже бойле сёзлернинъ базы бирлери тувгъан тильде озь маналарыны сакълап къалгъанлар (мисаль оларакъ Эдип, Азиз, Ильми).
Табиат ве джемиетте олып кечкен денъишмелер, озь невбетинен, шахсий адларгъа пек тез тесир этип, шахсий адлар тарихий ве археология абиделеринден гъайры, метинлерни де хронология джедвелине алмакъ ичюн хызмет этелер.
Инсан акъкъында малюмат берген, къонушмакъ ичюн зарур олгъан бу, эльбетте, аддыр, шубесиз, инсаннынъ аятында муим бир ер туткъан бу аднынъ къоюлмасыдыр. Адлар инсанлар ичюн зийнет ве тимсаль олып, оларны ильванлай ве тамам адлар вастасынен бу, эм де о бир дюньяда инсангъа хитап этиле. Адлар инсан акъкъында белли теэссурат догъурмасындан гъайры, инсаннынъ бир де-бир миллет я да динге аитлигини бельгилей.
Демек, ад – бу инсаннынъ табиатына тесир эткен, шахсий такъдире къошулып орюльген ве омюри бою энъ сыкъ эшитильген сёздир.
Факъат, бу гъает къандырыджы фактларгъа биле бакъмадан, бугунь адлар сайланмасы «бегендим-бегенмедим» принциплерге багълана.
«Адиджаткярлыкъ» (имя творчество) эснасы яманлыкъсыз, эм де энъ агъыр ве къачылмаз акъибетлер иле нетиджеси олгъан, тюшюнджеге далгъан бармы?
Инсаннынъ седжие ве табиатына аднынъ тесири пек муреккеп олгъаныны къайд этмек керек, бугунь исе ильмий тарафтан тасдикълангъанына коре аднынъ сес ве нумерологик титревлери базы алларда инсаннынъ табиатыны таинлей. Амма бунъа бакъмадан, адларнынъ тесири даа керекли дереджеде огренильмеген себебинден чешит зыддиетлер ве ад сырларыны теткъикъ эткен усуллар пейда ола.
Къырымтатар адларынынъ чокъусы арап тилинден келип чыкъкъаныны исламнынъ къабул этильмесинден багълыдыр, бунъа коре ерли лексикагъа арабизмлер процесснинъ къуветлешмеси де мусульман динининъ къабул этильмесине багълана.
Арап сёзлернинъ алынма нетиджесинде фонетик процесснинъ адаптациясыны къайд этмек керек, яни къырымтатар тильнинъ фонетик системасына арап сеслернинъ уйдурылмасы. Ве онынънен берабер земаневий къырымтатар тилининъ теркибинде тюрлю шивелернинъ (къыпчакъ, огъуз…) къаршылыкълы тесирини де козьде тутсакъ, къырымтатар адларынынъ тюрлю шекиллернинъ пейда олмасы анълайышлы олур эди. Агъзавий нутукъта шахсий адларнынъ сесли ифаделерни бозувгъа кетирген специфик къанунлар ёл алалар (редукция, ассимиляция ве илях.). Бойле бозувларнынъ нетиджесинде ильк шекилинде маналары олгъан адлар, маналары олмагъан тек арифлернинъ бирлешмелерине чевирилелер.
Абдурахман (мераметли Аллахнынъ къулу) – Абдураман-Аптраман.
Саид (бахтлы) – Сеид-Сеит.
Лугъатларнынъ муэллифлери бильдиргенлерине коре оларнынъ малюматнамелери догъру язувынен ибаретлер, амма, языкъ ки, бунъа бакъмадан, лугъатларнынъ теркибине адларнынъ бозма шекиллери кирсетиле. Догъру язувдан гъайры, шахсий адларнынъ лугъатларында, атта исимлернинъ догъру маналары биле ачыкъланмай.
Белли олгъаны киби, арап тили самий-хамит къорантасынынъ самий тиллерге кире, фонетик къанунлары, лексик-грамматик категориялары ве сёз теркибинен тюркий тиллернен фаркълана. Ильк шекиль ве хусусиетлернинъ маиети арасында фаркъларыны, асыл -тильнинъ ве рецептор тильнинъ фонетик къанунларыны козьде тутып, языда къырымтатар адларыны догъру шекильде косьтермек ичюн ынтылмалымыз.
Миллий анълылыкъ исе турмушнынъ темели оларакъ, халкъ адетлер иле багъланып, эльбетте, дин иле уйгъунлыкътадыр. Эм де тамам шу, халкъ тасавурындаки исмий типологиянынъ, анълашалгъанына коре, аятий манасы марум этильмеген, онъа коре адларнынъ хасиетнамелери шимди хызмет этмеселер де, эр алда, инсанларнынъ арекет тарзлары ичюн насиат оларакъ ишлетильгенлер. Бугунь исе бойле насиат оларакъ, моткъа кирген адлар къабул этип алынмакъталар. Языкъ ки, нуфузлы алимлер биле бу меселеге дикъкъатсыз олыплы
Лягъу я да ясакъ этильмейджек процесс киби изалап, коммунистик идеологиянынъ эсасчылары хатырасына къоюлгъан шахсий адларнынъ мот олмасы, тек бу идеологиянынъ кечмиште къалмасындан багълыдыр деп, моткъа кирген адларны тек объектив адисе киби къабул этелер.
Бойле ал исе меракълы олгъан бир суаль догъура, кечмиш бу недир? Кечмиш исе бу бизим тарихымыз да! Эм де эр бир халкъ озь тарихыны язып, дюнья хазинесининъ мукеммелештирильмесине озь иссесини къоша. Бизим миллетимиз исе дюньясыны унутып, баба-деделеримизнинъ кемиклерини сызлатып, адларымызда Сталин, Ленин, Маркс ве дигерлернинъ адларыны эбедийлештирип, меракънен «адиджаткярлыкъ» процессинен огърашып, бу хазинеге нелер къоша биле?
Эр махлюкънынъ намы бар
Эр бир халкънынъ озь тарихы,
Озь тили, озь ады бар.
Бизге юдже танъры берди
Урьмек, тенълик акъкъыны,
Йыкъып къуллыкъ дюньясыны,
Чарнынъ чюрюк тахтыны…
Озь адларынъ тургъанда
Кимге тансыкъ Венералар,
Наядалар, Мерилер,
Джаным-джаным Мерьем, Лейля,
Диляралар олгъанда.
(Эшреф Шемьи-заде).
Меселенинъ аслы шунда ки, земаневий адларнынъ, баба-деделеримизнинъ адларынен, бизим адетлеримиз ве тарихымызнен алякъалары бармы? Языкъ ки, дюльбер, асыл ве къыйметли, ислям динининъ къанунларына уйгъун олгъан, Къырымнынъ акъикъий тарихыны ташыгъан адлар бизим афымыздан ёкъ олып кетелер.
Инсаннынъ ады ве табиаты арасында насылдыр алякъасы олгъаныны даа баба-деделеримиз сынагъан эдилер.
Адлар озюне хас олгъан, психик структурасынынъ коды оларакъ инсангъа багълыдыр. Алимлер тарафындан теткъикъ этильген шахсиетнинъ шекилленмеси гъает меракълыдыр. Оларнынъ фикирлерине коре, ад–бу инсаннынъ табиатына, атта сагълыгъына тесир эткен муим факторларындан биридир. Бизим арамызда зимзотлы адларнен гъурурлангъан аз дегиль, амма озь адларнынъ манасыны биле бильген пек аздыр.
Бугунь земаневий шахснынъ шекиллендирмесине тесир эткен факторлар оларакъ, шараит тарафындан ясакъ этильген, амма «миллий сервет» киби къабул олунгъан, залым ве мустебитлернинъ адлары сайыла.
Виленалар (Владимир Ленин), Марленлер (Маркс ве Ленин), Мэлислер (Маркс, Энгельс, Ленин ве Сталин), Владленлер (Владимир Ленин), Сталиналар (Сталин), Ленара (Ленинская народная армия), Коммунар (коммунист партиясы), Ленур (Ленин учредил революцию), Вильмор (Владимир Ильич Ленин, Маркс, октябрьская революция )ве дигерлери киби, акъыл-фикирге сыгъмагъан арифлернинъ олмайджакъ бирлешмелери бизим инам ве миллий адетлеримизге насыл алякъалар иле багълана билелер?
Шариат тарафындан ясакъ ве такбих этильген даа бир адлардан бири-бу тюшюнджесиз фикирлернинъ битмез тюкенмез чокърагъы олгъан ябан адларнынъ алынмалары сайыла. Тек бизим месулиетсиз ынтылувларымыз миллий ономастиканы бербат этип, Сабина, Элиза, Диана, Милана, Эмиль, Дижон, Артур, Гуливер, Дарвин ве дигерлери киби «иджатларны» догъура.
Бойледже «мот укюми» инсан ичюн дюньяда энъ татлы ве хош кельген сесни, ёкъ дереджеге кетирильген, кучьсюз айванлар адларынен фаркъы олмагъан алгъа кетирип, адларымызны бош хаялаткъа чевире.
Инсан бу дюньяда биринджи нефес алувынен башлап, Аллахны шерефлеген сёзлерни эшите – бойле сёзлер эзан чагъырылувынен башлана, эльбетте, бу инам ве Аллахкъа садыкълыкъ олгъан сёзлердир. Бойле диний мерасим эмиетли ве терен маналыдыр. Биз исе бунъа бакъмадан, озь догъувнен бизи севиндирген бебийге биринджи бахшыш иле дагъ урамыз, чюнки икметли аталар сёзлеринде айтылгъанына коре, адлар бир кере къоюла ве омюрлик къала. Бугунь омюрлик иле миллетимиз озь тарихында ве базы инсанларнынъ аятында терсине окъулгъан адларнынъ нетиджесинде пейда олгъан арифлернинъ бирлешмлеси (Ремзи-Измер, Алишер-Шерали…) «дикъкъаткъа ляйыкъ» адлар олып сайылмасындан гъайры, динимизнинъ къанунларына къаршы Иблиснинъ адыны да къалдыра.
Бойлер алякъасызлыкънынъ пейда олмасы, олдукъча, анълашылгъан адисеге ошай. Меселе шундан багълы ки, эгер де насылдыр шей, я да вакъиа башындан кечильмейджек киби таныла бильсе биле, эм де бу адисени тамырындан ёкъ этильмесе инсан кеткен сайын онъа огренип, бу вакъиагъа даир олгъан баштаки дуйгъулар яваш-яваш сёнип, ахыры-сонъу кениш даркъала ве белли бир къараргъа, я да къаиделерге чевирилип буюк зарар кетире биле. Бойле вазиеттен къачынмакъ ичюн, ич олмагъанда, азыр олгъан къаиделернен къуллансакъ, залым ве мустебитлернинъ адларындан, инсаннынъ шахсиетине менфий тесир эткен, эм де саиблери ичюн мувафыкъ маналары олмагъан ве уйгъунсыз адларнен къуртулар эдик.
Адларнынъ сечильмесине эр тарафлама дикъкъат иле бакъмалыдыр: бала, осьмюк, етишкенлер ве эслилер ичюн ярашаджагъыны тюшюнип, баба адынен багъланаджагъыны козьде тутып ве энъ эсасы- шариат боюнджа адларнынъ сайлав къанунларына уйгъун олмасыны тюшюнмек керекмиз, чюнки пейгъамберимиз айткъан эди : «Къыямет куню сиз озь адларынъыз ве бабаларынъызнынъ адлары вастасынен чагъырыладжакъсынъыз, онынъ ичюн дюльбер адларны сайланъыз».( Ахмад Абу Дауднинъ риваетинде )
Табиий ки, инсаннынъ омюри девамында онынънен нелер олып кечеджегини огюнден коре бильмек ве айтмакъ мумкюн дегильдир, лякин инсан бу аднен бутюн омюр яшаджагъыны эм де о келеджекте къолайсызлыкълар ве проблемалар биледжегини сыкъ-сыкъ аджджы ве инсанны телеф эткен мыскъыллар ве истизаларнынъ пейда олмасыны анъламагъа борджлу.
Дюльбер адларнен адландырув исе ана ве бабаларнынъ бойнуна къоюлгъан муим вазифелерден биридир.
Адларнынъ къоюлмасына дикъкъат айырып, аньаневий, догъру ве яхшы маналы, шариаткъа зыт кельмеген адларны сечмелимиз.
Эдие АМЕТОВА, 14. 06. 2010 с.
