Къырымтатар ве украин тилли терджимелер боюнджа

23.01.202310:08

Майе АБДУЛГАНИЕВА, шаире, терджиман, муаррир

Терджиманлыкъ – эмиетли ве файдалы бир иштир. Хусусан, бедий эдебият эсерлернинъ терджиме этильмеси, халкъларнынъ медениети, маневиети киби шейлерни ачыкълай, бири бирине таныш ве анълайышлы эте. Эбет, халкълар гъает фаркълы адетлер кутьмек мумкюн, амма, дюньяда эр бир халкъта ахлякъий ве мефкюрий нумюнелер, истеклер ве арзулар бири-бирине бенъземектелер. Бу фаркълар ве бу бенъзевлер терджиманлыкънынъ кереклигини эсаслай ве бу куньгедже онынъ кереклигини косьтере.

Къырым халкъы иле Украина халкъынынъ тарихлеринде озь девамында чешит пытракълы ве айдын девирлер юзь бергендир. Бу тарих, бу заманлар ичинде пишкинлешкен миллий чизгилер, миллий маневият эки халкъынынъ халкъ яратыджылыгъында, медениетинде, бедий эсерлеринде озь аксини тапкъандыр. Айны заманда, эки халкъынынъ озьара медений мунасебетлеринде ве багъларында буларны эписини айдынлатув вазифесини терджиманлыкъ иши озюндже беджергенини къайд этмеге мумкюндир.

Къырымтатар эдебиятына украин эдебиятынынъ кирмесине ве, айны заманда, украин эдебиятына къырымтатар бедий эдебияты якъынлашмасына Исмаил Гаспринский, Осман Акъчокъакълы, Абдулла Лятиф-Заде киби 20-нджи асырнынъ айдын сымалары, зиялыларымызнен танышлыгъы ве багълары олгъан Агатангел Крымский чокъ дуюлгъан иссе къошкъан эди. А. Крымский 1923 сенесинде «Къырымтатар шаирлернинъ къыскъа антологиясы» (Коротка антологія кримськотатарських поетів) адлы джыйынтыкънынъ мейдангъа кетирмесининъ тешеббюсчиси олды. 1939 сенесинде Т. Шевченко яраткъан «Васиет»ининъ терджимесини япкъан Шамиль Алядин украин ве къырымтатар бедий эдебиятлары арасында копюр къурды, деп «Узакъ ве якъын Шевченко» (Далекій та близкий Шевченко) адлы джыйынтыкънынъ кириш сёзюнде Олександр Губар яза. Бу терджиме, Тарас Шевченконынъ 125 йыллыгъы мунасебетинен, турк ве къырымтатар тиллерини яхшы бильген Павло Тичинанынъ теклифинен япылгъан эди. 1940 сенесинде, Къырым девлет нешриятында, Кобзарьнинъ шиирлери къырымтатар тилине терджиме этилип, шиирлер топламы чыкъкъан эди. 1920-нджи сенелерде юзь берген белли бир медений джанланув девирининъ артындан, халкъымызнынъ аятында сюргюнлик фаджиасынынъ нетиджесинде пейдалангъан къара бошлукъ он йыллыкълары кельди. 1960-нджы сенелерде Т. Шевченконынъ 150 йыллыгъына багъышлап, Эшреф Шемьи-заде онынъ «Васиет»ини терджиме эте.

Украин ве къырымтатар эдебий эсерлернинъ озьара терджиме этильмесининъ энъ фааль заманы 1990-нджы – 2000-нджи сенелернинъ башында юзь берди. Бу арекетке, эсасен, Украина языджылары Бирлигининъ ёлбашчысы Данило Кононенко иле муавини Шакир Селим къолтутув косьтерегенини къайд этелер.1995 сенеси Кийив шеэринде земаневий шаирлернинъ (шу сырада, земаневий къырымтатар шаирлери — Шакир Селим, Юнус Къандым, Юнус Темиркъая, Айше Кокиеванынъ) эсерлеринден ибарет «На нашій, на своїй землі» адлы эки тилли назмий антология нешир этильди.

1997 сенеси Юнус Къандымнынъ эки тилли «Сары ань» (Жовта мить) адлы шиирий джыйынтыгъы чыкъты. Шиирлерни украин тилине Микола Мирошниченко терджиме этти.1999 сенеси «Узакъ ве якъын Шевченко» (Далекій та близкий Шевченко) топламынынъ чыкъарылмасында Шакир Селим, Юнус Къандым, Аблязиз Велиев, Иса Абдураман киби шаирлер иштирак этелер.Бу девирде фааль тарзда мектеп дерсликлери де къырымтатар тилине терджиме этиле. 2000 сенесинде «Кунештен бир парча» (Окрушина сонця) адлы, къырымтатар назмиетининъ буюк колемли антологиясы чыкъты. Бу антологиянынъ тертип этиджилери Юнус Къандым иле Микола Мирошниченко олдылар.2001 сенеси Леся Украинканынъ эки томлукъ эсерлер топламы чыкъарылды. Башта, Юнус Къандым ве Аблязиз Велиевнинъ терджимесинде, шаиренинъ «Бакъийлик авучындан чечек» (Квітка на долоні вічности) адлы назм куньделиги дюнья юз корьди ве, экинджи томунда, «Орман тюркюси» (Лісова пісня) эсери нешир этильдилер. Шу сенеси Леся Украинканынъ лирик шиирий пьесасыны сейирджилер Къырымтатар театрининъ санасында, Ахтем Сеитаблаевнынъ саналаштырмасында, корьмеге наиль олдылар.

2002 сенеси Нузет Умеров эки тилли масаллар джыйынтыгъыны азырлай, терджиманлыкъ ишини Данило Кононенко япа. 2005 сенеси кене де Юнус Къандым ве Микола Мирошниченко ишбирлигининъ махсулы олгъан «Къарылгъачлар дуасы…» (Молитва ластівок) адында 16-20 асырларгъа аит къырымтатар несир эсерлери антологиясынынъ биринджи къысымы чыкъты.Шу девирлерде газеталарда да терджимеджилик арекети фааллешти. Виктор Гуменюк, Юнус Къандым, Шакир Селим, Аблязиз Велиев, Галина Хмелевская ве башкъа эдиплер ве терджиманлар озь эсерлерини сыкъ-сыкъ дердж эттирдилер. Юнус Къандым – М. Мирошниченко ве Г. Хмелевскаянынъ, Шакир Селим – Т. Шевченко, В. Сосюра, С. Руданськийнинъ, Шерян Али – Т. Шевченко, Леся Украинка, В. Стус, М. Мирошниченконынъ эсерлерини ана тилимизге терджиме эттилер.2000-нджи сенелернинъ экинджи он йыллыгъында мутехассыслар зиядедже дерсликлер терджимесинен мешгъуль эдилер, терджиманлыкъ зенаатыны филологлар огренип башлады. Мисаль ичюн, КИПУда чалышкъан филология илимлери докторы Виктор Гуменюк тарафындан о заманлары ишленген «Къырымтатар ве украин эдебиятларнынъ озьара багълары» (Кримськотатарсько-українські літературні зв’язки) адлы спецкурс дерслери берильген эди. Шу дерслерде Агатангел Кримскийден башлап, Павло Тычина, Леся Украинка, Тарас Шевченко, Осман Акъчокъракълы, Иван Франко киби иджаткярларнынъ адларыны расткетирмек мумкюн. Шусы да къайд этильмели, шаир Иван Франко бу спецкурста Бора Гъазы Герайнынъ эсерлерининъ теткъикъатчысы киби огрениле эди.

2012 сенеси «Халкъ иджады: масаллар, эфсанелер, дестанлар» адынен, Нузет Умеров ве Сабрие Кандымова тарафындан тертип этильген, украин тилине фольклор эсерлери чевирильген, даа бир джыйынтыкъ нешир этиле. Терджиманлар Данило Кононенко ве Виктор Гуменюк олалар. 2014 сенесинде украин ве къырымтатар бедий эдебияты саасында терджиманлыкъ иши кене фааллешти. Украин тилине япылгъан терджимелер хусусий тарзда мефкюренинъ бильдирмек усулына, темсильге чевирильген киби олды. 2015 сенеси Володимир Тимчукнынъ тешеббюсинен «Багъчасарай — 2021» (Бахчисарай — 2021) адлы билингваль лейха юзь бере. Шиирлер ве несир терджимелер топламындан В. Тимчук, Сеяре Кокче ве Майе Сафет язгъан эсерлери ер алдылар. Бу учь муэллиф ве Анастасия Левкова, Ревиде Зиятдинова, Шахсние Дегирменджи эсерлерни украин ве къырымтатар тилине чевирдилер. Шу сене Майе Сафет украин шаири ве несирджиси Борис Гуменкнинъ «Дженк шиирлери» (Вірші з війни) адлы назм эсерлер топламыны терджиме этти. Бундан да гъайры, айры эсерлер украин тилинден къырымтатар тилине терджиме этиле. Мисаль ичюн, 2017 сенеси Михайло Петренконынъ 200 йыллыгъына багъышлангъан «Дивлюсь я на небо» эсерининъ терджиме этюв лейхасы черчивесинде макъаленинъ муэллифи бу эсерни ана тилимизге терджиме этти.

2018 сенеси украин ве къырымтатар эдебиятларынынъ земаневий эсерлери, муэллифлери ве терджимелери иле таныш эттирген, янъы адлар мейдангъа чыкъаргъан «Qırım inciri» (Кримський інжир) адлы эдебий ярыш ильки сефер откерильди. Бу конкурс чокъ аджайип имкянлар ярата, шу сырада, бедий эсерлер терджиманлыкъ иши ичюн янъы бир сильтем ола. «Къырым инджири»нинъ гъалип ве финалгъа кирген эсерлер джыйынтыкъларындан земаневий шаир ве языджыларынынъ оригиналь эсерлери ве терджимелери ер алдылар. «Къырым инджири»нинъ девамында атта терджиманлыкъ тандемлер де мейдангъа кельди, иджадий ишбирлик багълары тизильди ве, нетиджеде, украин ве къырымтатар тилине чевирильген аджайип эсерлер мейдангъа кетирильдилер.

Якъынларда Кийив шеэринде такъдим этильген «Къырым инджири»нинъ учюнджи джыйынтыгъындан украин ве къырымтатар классик эсерлерининъ терджимелери де ер алдылар. Бойледже, «Qırım inciri. Çayır» китабындан генч шаиримиз Мухтар Мухтаров терджимесинде Тарас Шевченконынъ «Сельби» (Тополя) адлы балладасы, Тимур Къуртумеров иле Мамуре Чабанованынъ терджимесинде Олександр Довженконынъ «Украина атеш ичинде» (Україна в огні) несир эсери, эм де «Къырым инджири»нинъ экинджи конкурсында енген эсерлерден бири — «Сагъдие, демек, бахтлы» (Сагдіє означає «щаслива») серлевалы повестьнинъ терджимеси кирсетильдилер.Украин окъуйыджылары къырымтатар эдебиятынен айны джыйынтыкъ вастасынен таныш ола билелер. Инеса Доленник Эльмаз Юнусованынъ сюргюнлик мевзусына багъышлангъан «Аджджы хатыралар» (Гіркі споміни) ве Таир Халиловнынъ «Тутып алынгъан Ватан» (Украдена Батьківщина) икяелерини, Сеяре Кокченинъ «Тренлер алып кете узакъкъа» (Потяги несли вдалину од вітчизни, щастя і дому) киби шиирини терджиме этти. Джыйынтыкъкъа Шерьян Алининъ «Мавылыкъ» (Блакить) адлы назм эсери ве Эмине Усеиннинъ «Сакъын меннен ведалашма» (Тільки не прощайся зі мною) шиири Валерий Демиденконынъ терджимесинде кирсетильдилер. Бундан да гъайры, Тимур Къуртумеров Эмине Османованен бераберликте Умер Ипчининъ «Фахише» (Повія) пьесасыны къырымтатар тилинден украин тилине чевирдилер.

Бу ярыштан тыш лейхалар акъкъында айтылса, 2018 сенесинден башлап, «Украин тилинде къырымтатар несири» (Кримськотатарська проза українською) адыны алгъан, Кийив шеэринде чыкъарылгъан китаплар сериясы анъылмакъ керектир. Бу сырада «І народився день» (Кунь догъды) адында несир топламы, Юсуф Болатнынъ «Алим» (Алім) романы ве Шамиль Алядиннинъ «Мердивен» адлы несир эсерлер джыйынтыгъы нешир этильген эдилер. 2021 сенесинде земаневий къырымтатар эдебияты ве бу эсерлернинъ украин тилине терджимелеринден тертип этильген «Мавылыкъ» адында джыйынтыкъ дюнья юзюни корьди.

Фикиримиздже, терджиманлыкъ иши девам этеджектир. Унутмайыкъ ки, «Къырым инджири» ярышына эсерлер ве терджимелер февральнинъ сонъунадже къабул этиле. Муэллифлер озюни терджимеджилик ишинде де сынап бакъа билелелер. Къырымтатар эдебияты, онынъ классик эсерлери, земаневий муэллифлернинъ эсерлери дюньягъа танытылмакъ ичюн пек ляйыкътыр. Эсерлеримиз чешит тиллерге чевирильмек керектир. Эдебиятымыз украин тилине терджиме этильмеси эмиетлидир. Айны тарзда, халкъымызны украин медениетинен таныш эттирмек керектир. Асырларджа къомшу олгъан эдебият ве медениет бизим миллетимизнинъ санаты, шиириети ве несирине нисбетен эм чокъ бенъзевлер, чокъ да фаркъларгъа малик олгъаны, араларында чокъ багълар олгъаны шубесиздир.

29.01.2022

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET